Termin bankowość islamska wywołuje zazwyczaj lekki uśmieszek na twarzy i komentarz w stylu bankowość w meczecie? Co poniektórzy bardziej obeznani z terminem dodają z samozadowoleniem: bankowość bez odsetek, sugerując, że wiedzą gdzie dzwoni. Tymczasem, rzeczywistość nie zawiera się jedynie w dwóch hasłach i jest de facto dużo bardziej skomplikowana.
Bankowość islamska jest rodzajem bankowości funkcjonującym w oparciu o zasady religii Islamu. W doktrynie przyjmuje się, iż bankowość islamska działa zgodnie z Szaria czy systemem prawnym Islamu. Oparty jest on w pierwszej kolejności na Koranie – świętej księdze Muzułmanów, a w dalszej kolejności na sunnie Proroka Mahometa. Z punktu widzenia bankowości islamskiej istotne są jeszcze fatwy czyli opinie prawne wydawane przez muzułmańskich duchownych.
Geneza powstania bankowości islamskiej sięga czasów Mahometa, gdzie wykształciły się pewne obowiązujące po dziś dzień zasady. Do zasad takich należy pobieranie Zakatu czyli daniny o charakterze charytatywnym. Każdy bogobojny muzułmanin zobowiązany jest raz w roku uiścić zakat na cele dobroczynne. Inną fundamentalną zasadą bankowości islamskiej wyrażoną w Koranie jest zakaz pobierania nienależnych opłat czyli zakaz riba. Wielu bankowców błędnie utożsamia termin riba z polską instytucją odsetek. Riba jest bowiem pojęciem znacznie szerszym, obejmuje ono wszelkie opłaty, które nie wynikają bezpośrednio z transakcji. Istnieje przeświadczenie, że banki islamskie nie pobierają odsetek. Owszem, nie pobierają ich jako, że obowiązuje je zakaz riba. Pojawia się jednak pytanie jak zarabia islamski bank? Otóż, banki islamskie żyją z opłat, które ponoszą klienci korzystający z ich usług. I tak np. opłata za islamską kartę płatniczą zbliżoną w funkcji do karty kredytowej pobiera się opłaty niejednokrotnie wyższe niż w banku konwencjonalnym (tj.nieislamskim). Dla wielu zamożnych muzułmanów problem ponoszenia wyższych kosztów w zamian za otrzymanie usługi bankowej zgodnej z Szaria nie stanowi problemu. Natomiast w przypadku ludności uboższej, koszty obsługi bankowej są istotne. Dlatego też, powstaje wiele islamskich inicjatyw bankowych skierowanych do ludności najuboższej. Na uwagę zasługuje np. słynny Grameen Bank w Bangladeszu, którego twórca Muhammad Yunus otrzymał Nagrodę Nobla za stworzenie systemu mikrokredytów dla biednych. Grameen Bank oferuje mikrokredyty i mikropożyczki, a ich celem nie jest samo w sobie wspieranie bogacenia się ludzi, ale także ich gospodarcza edukacja. Bank udziela pożyczki (nisko oprocentowanej co stanowi wyjątek w bankowości islamskiej), którą pożyczkobiorca zobowiązuje się sumiennie spłacać. Za pożyczkobiorcę ręczą członkowie lokalnej społeczności, co ma dodatkowo motywować do terminowej spłaty zobowiązania. Klienci Grameen Bank korzystają z organizowanych przez bank kursów czytania i pisania, podstaw księgowości czy zasad prowadzenia własnej działalności. Pożyczki udzielane są w celu wspierania rozwoju mikroprzedsiębiorczości ludności ubogiej i w celu promowania jej niezależności i samodzielności. Podobne cele przyświecają pakistańskiemu bankowi First Women Bank ltd, którego usługi adresowane są do kobiet. Również First Women Bank Ltd. Organizuje kursy edukacyjne dla swoich klientek i wspiera przedsiębiorczość kobiet. Dość powiedzieć, że Pakistan, a zwłaszcza Karachi jest jednym z ważniejszym ośrodków bankowości islamskiej.
Bankowość islamska zabrania stosowania gharar. Gharar oznacza niepewność, wieloznaczność, niejasność. Z prawno – bankowego punktu widzenia, z gharar będziemy mieć do czynienia w sytuacji gdy postanowienia umowy np. kredytowej będą niejasne i zrozumiałe dla stron umowy. Gharar odnosi się także do zdarzeń niepewnych, których wystąpienie jest niezależne od woli stron. Wielu specjalistów bankowości islamskiej uważa instrumenty pochodne za dotknięte gharar i stąd niedopuszczalne z punktu widzenia Szaria. W doktrynie islamskiej uznaje się, iż derywaty są szkodliwe dla gospodarki, gdyż w gruncie rzeczy opierają się na hazardzie i przysłowiowym łucie szczęścia. A strony kontraktu derywatowego w istocie nie wnoszą żadnego wysiłku aby uzyskać zysk. Ponadto, wynik transakcji na instrumentach pochodnych jest nieznany i nieprzewidywalny. Z tego też względu, klasyczne instrumenty pochodne są z reguły zabronione w bankowości islamskiej. Nie oznacza to jednak, że bankowość islamska nie stosuje instrumentów pochodnych. Wręcz przeciwnie, istnieją umowy salam i urbun zbliżone do umów typu forward i kontraktu opcyjnego, które z powodzeniem funkcjonują w bankowości islamskiej.
Inne istotne zakazy znane temu systemowi bankowego to zakazy maisir i quimar. Pojęcia te odnoszą się do sytuacji, w której jedna osoba bogaci się kosztem drugiej, a zarobek wynika nie z uczciwej pracy, ale z uczestnictwa w działaniach o charakterze hazardowym. Przykładem działań maisir i quimar będzie np. granie na wyścigach. W przypadku transakcji bankowych, z miaisr i quimar będziemy mieć do czynienia, jeśli umowa będzie ewidentnie korzystna dla jednej strony kosztem drugiej.
Obecność w umowie czy w samej transakcji riba, gharar czy maisir i quimar będzie przesądzać o nieważności takiej umowy czy transakcji.
Bankowość islamska wykształciła szereg instytucji prawnych zbliżonych do znanych nam instytucji umowy kredytu, umowy o dzieło czy spółki. I tak na przykład jednym z najpopularniejszych instrumentów bankowości islamskiej jest umowa murabahy określana mianem islamskiej umowy kredytu. Kredyt, co warto podkreślić, jest pojęciem nieużywanym w bankowości islamskiej z uwagi na jego „odsetkowy charakter”. Islamskie bank nie udziela kredytu, a jedynie wspiera klienta w sfinansowaniu danego przedsięwzięcia. W murabasze, klient zwraca się do banku z intencją zakupu danego dobra np. domu. Bank nabywa dom po cenie X i następnie sprzedaje dom klientowi za cenę X + 200 000 PLN. Klient zna cenę domu i zna wysokość opłat pobranych z tego tytułu przez bank. Klient jest zobowiązany spłacić całą sumę bankowi, co może zrobić od razu albo ratami. Co warto podkreślić, bank islamski podobnie jak bank konwencjonalny przeprowadza weryfikację zdolności kredytowej klienta. Co podkreślają znawcy tematu, procedura weryfikacyjna jest jednym z istotnych elementów islamskiej transakcji bankowej, sprzyja bowiem wypracowaniu amanah pomiędzy stronami. Termin amanah oznacza zaufanie, zaufanie jest traktowane jako podstawa pozytywnych i trwałych relacji na linii bank – klient.
Kolejnym ciekawym produktem oferowanym przez banki islamskie jest mudarabah. Mudarabah w konstrukcji prawnej zbliżona jest do polskiej umowy spółki komandytowej, a także do umowy rachunku bankowego typu cash pool. W mudarabie bank udziela finansowania na projekt, który w ocenie banku może przynieść realny zysk. Udzielenie finansowania nie oznacza, że bank de facto daje pieniądze i nie interesuje się inwestycją. Bank aktywnie bierze w niej udział, albowiem umowa mudaraby zakłada współdziałanie dwóch wspólników mudariba i rabbul –mala. Mudarib z zasady jest „mózgiem” inwestycji i zarządza jej wykonaniem. Z kolei, rabbul – mal pełni funkcję dostarczyciela kapitału, który jednakże może wpływać na działanie mudaraby.
Popularną transakcją bankowości islamskiej jest istisna. Istisna jest z powodzeniem wykorzystywana przy finansowaniu wielkich inwestycji typu np. budowa autostrad czy terminali gazowych. W takim przypadku bank oferuje finansowanie inwestycji, a pożyczkobiorca wnosi swoje know-how. W rezultacie powstaje np. autostrada wybudowana za pieniądze banku, a pożyczkobiorca zarabia na autostradzie pobierając przez ustalony czas opłaty. Co ciekawe, po ustalonym okresie pobierania opłat, właścicielem autostrady staje się finansujący czyli bank lub państwo.
Bankowość islamska nie działa na obrzeżach światowej gospodarki. Jest aktywnie rozwijającą się gałęzią światowej bankowości, które doskonale orientuje się w trendach rynkowych. Od paru lat prowadzone są badania nad ujednoliceniem zasad bankowości islamskiej. Taka konieczność wynika przede wszystkim z różnego podejścia do przestrzegania tychże zasad. Mianowicie, w krajach stricte islamskiej dominować będzie konserwatywne podejście do przestrzegania zasad bankowości islamskiej i co za tym idzie całkowite odrzucenie niektórych instrumentów finansowych. W przypadku europejskiego rynku bankowości islamskiej (głównie Wielka Brytania, gdzie działa wiele banków islamskich), można zaobserwować stosowanie mieszanki bankowości islamskiej i zasad bankowości europejskiej. Jest to podejście bardzie liberalne i pozwalające na realizację części inwestycji, które np. zostałyby odrzucone w podejściu konserwatywnym. Drugim przyczynkiem do pracy nad ujednolicaniem rynku są czasami sprzeczne ze sobą opinie Rad Szaria. Rady Szaria stanowią obligatoryjny organ banku islamskiego. W skład Rady Szaria wchodzą z reguły uczeni w Szaria, a ich zadaniem jest wydanie opinii o zgodności z Szaria transakcji przeprowadzanych przez bank. Istotnym problemem dla banków islamskich jest fakt, że wielu członków Rad Szaria nie posiada wiedzy prawnej czy ekonomicznej pozwalającej na rzetelne zrozumienie zasad rządzących bankami. Prowadzi to czasami do wydawania sprzecznych ze sobą fatw dla tego samego produktu. Stąd też potrzeba wypracowania wspólnych reguł dla świata bankowości islamskiej. Zadania tego podjęły się dwie instytucje: AAOIFI oraz IFSB. Obie instytucje uważane są za prekursorów światowego regulatora islamskiego. Wydają zalecenia i wytyczne w kwestii transakcji, adekwatności kapitałowej czy księgowości i audytu bankowego.
Co warto podkreślić, banki islamskie stosują się do postanowień Bazylejskich. Minimalny próg CAR jest ustalony podobnie jak w przypadku banków konwencjonalnych na poziomie 8 %. Wszystko po to, aby pokazać światu bankowemu, iż banki islamskie są także bankami, które chcą zapewnić swoim klientom rzetelną i fachową obsługę. Banki islamskie z zasady zachowują dystans w stosunku do nakładania kar umownych na opornie spłacających. W doktrynie przyjmuje się, iż w przypadku problemów ze spłatą, bank i klient powinni dojść do porozumienia. Doprowadzanie do konfliktów i dochodzenie swoich racji na drodze sądowej nie jest uważane za dobre rozwiązanie. Dlatego też, bank daje możliwość rozłożenia na raty zadłużenia. A dopiero w przypadku uporczywego uchylania się od płacenia może nałożyć karę umownej – pod warunkiem, że zostało to jasno określone w umowie. Klienci będący w zwłoce powinni także uiścić sadaqa czyli darowiznę na cele charytatywne. Sadaqa z zasady powinna być zapłacona jako swego rodzaju wynagrodzenie za straty związane z niespłacaniem terminowym rat. Sadaqa nie stanowi jednak dochodu banku (sic!), klient może ją wpłacić do banku a bank przekaże ją organizacji charytatywnej. Zapłacenie sadaqi nie może wynikać z przymusu, ale z potrzeby serca. Czy klienci rzeczywiście taką potrzebę odczuwają- trudno powiedzieć. Dotychczas autorka nie zetknęła się z danymi pokazującymi procent klientów banków uiszczających sadaqę.
Decydenci i znawcy bankowości islamskiej chętnie podkreślają jej etyczny charakter. I aspekt budowania długotrwałych relacji z klientem. W czasach pogoni za pieniądzem, bank, który podkreśla wagę moralnego zachowania i deklaruje chęć współpracy z klientem może odnieść sukces. Niektóre konwencjonalne banki chcąc wyjść na przeciw oczekiwaniom klientów oferują wybrane produkty islamskie w ramach tzw. Islamic Windows. W oddziale bankowym Islamic Windows, transakcje odbywają się zgodnie z Szaria. Ich wybór jest dla klienta ograniczony, z reguły Islamic windows posiadają więc w swojej ofercie te najpopularniejsze takiej jak murabaha czy ijarah.
Bankowość islamska stopniowo zdobywa coraz większą popularność, hasła o etycznej stronie bankowości są hasłami chwytliwymi, które zyskują na znaczeniu w czasach kryzysu. W dobie coraz nowych trendów bankowych, bankowość islamska wpisuje się na trwałe w globalny krajobraz bankowy.
Autorka jest starszym prawnikiem w kancelarii prawnej Röhrenschef, jest doktorantką w katedrze prawa bankowego.
Źródło: PR News