Ustanie bytu prawnego spółki wymaga przeprowadzenia postępowania zwanego likwidacyjnym. Dopiero po jego przeprowadzeniu spółka akcyjna zostaje wykreślona z rejestru i z tą chwilą zostaje ona rozwiązana, tzn. ustaje jej byt prawny i wygasają stosunki pomiędzy akcjonariuszami, akcjonariuszami i spółką oraz spółką i innymi osobami. Spółka może także zakończyć swój byt prawny bez likwidacji – wskutek np. przejęcia przez inną spółkę. Jest to jednak wyjątek od zasady.
Należy zaznaczyć, że zarówno spółka w organizacji, jak i spółka w likwidacji, mają pewne cechy wspólne, związane z istnieniem ograniczeń w ich funkcjonowaniu. Na przykład do czasu ustanowienia zarządu spółka w organizacji może być reprezentowana przez pełnomocnika ustanowionego przez założycieli, zaś spółkę w likwidacji reprezentuje likwidator. Zadaniem tego pierwszego jest „rozwinięcie”, a drugiego „zwinięcie” spółki. Celem działań pełnomocnika jest doprowadzenie do powołania zarządu i wpisanie spółki do rejestru, celem likwidatora – doprowadzenie do wykreślenia spółki z rejestru.
Celem postępowania likwidacyjnego jest zabezpieczenie w szczególności interesów tak wierzycieli spółki, jak i jej akcjonariuszy. Stad też m.in. postępowaniu likwidacyjnemu może podlegać spółka w organizacji. Zgodnie bowiem z art. 326 § 1 Ksh, jeżeli spółki nie zgłoszono do sądu rejestrowego w terminie sześciu miesięcy od daty sporządzenia statutu albo postanowienie sądu odmawiające rejestracji stało się prawomocne, a spółka w organizacji nie jest w stanie dokonać niezwłocznie zwrotu wszystkich wniesionych wkładów lub pokryć w pełni wierzytelności osób trzecich, zarząd dokonuje jej likwidacji. Jeżeli spółka w organizacji nie posiada zarządu, walne zgromadzenie albo sąd rejestrowy ustanawia likwidatora albo likwidatorów. Spółka w organizacji ulega rozwiązaniu z dniem zatwierdzenia przez walne zgromadzenie sprawozdania likwidacyjnego.
Zasadniczo jednak postępowanie likwidacyjne jest konsekwencją rozwiązania spółki. To zaś następuje wskutek zaistnienia przyczyny przewidzianej w statucie (np. upływu czasu na jaki została zawiązana spółka), uchwały walnego zgromadzenia o rozwiązaniu spółki albo o przeniesieniu siedziby spółki za granicę ogłoszenia upadłości spółki, bądź wystąpienia innej przyczyny przewidzianej prawem (art. 459 Ksh). Taką przyczyną w przypadku zakładu ubezpieczeń może być zarządzenie likwidacji przez organ nadzoru (art. 190 ustawy o działalności ubezpieczeniowej).
Do dnia złożenia wniosku o wykreślenie spółki z rejestru rozwiązaniu może zapobiec uchwała walnego zgromadzenia, powzięta wymaganą dla zmiany statutu większością głosów, oddanych w obecności akcjonariuszy reprezentujących co najmniej połowę kapitału zakładowego, o ile rozwiązanie spółki nie następuje z mocy prawomocnego orzeczenia sądowego
Otwarcie likwidacji następuje z dniem uprawomocnienia się orzeczenia o rozwiązaniu spółki przez sąd, powzięcia przez walne zgromadzenie uchwały o rozwiązaniu spółki lub zaistnienia innej przyczyny jej rozwiązania. Likwidację prowadzi się pod firmą spółki z dodaniem oznaczenia „w likwidacji”. W czasie prowadzenia likwidacji spółka zachowuje osobowość prawną.
Ograniczenie praw akcjonariuszy
Spółka akcyjna w likwidacji ma pewne specyficzne cechy. Do najważniejszych należy pojawienie się likwidatorów w miejsce zarządu, zakaz wypłacania akcjonariuszom zysku, wygaśnięcie prokury i zakaz ustanawiania nowej. Od chwili otwarcia likwidacji spółka nie może wypłacać akcjonariuszom zysków, nawet częściowo. Tym samym walne zgromadzenie nie może uchwalić wypłaty dywidendy, podobnie jak nie może dojść do wypłaty zaliczki na poczet przewidywanej dywidendy. Ograniczenie to dotyczy jednak tylko akcjonariuszy. Tym samym możliwe są wypłaty z zysku na rzecz innych podmiotów niż akcjonariusze.
Wstrzymane powinny być także wypłaty z tytułu wyrównania z zysku uprawnionym z akcji niemej, którym nie wypłacono dywidendy. Za dopuszczalną natomiast należy przyjąć wypłatę z zysku na rzecz uprawnionych ze świadectw założycielskich – także wtedy, kiedy są oni akcjonariuszami. Tytuł wypłaty istnieje bowiem niezależnie od tego, czy uprawniony ze świadectwa jest akcjonariuszem, czy też nie. Przepis art. 355 Ksh uzależnia bowiem wypłatę z tytułu świadectwa nie od uprzedniego wypłacenia dywidendy, ale od uprzedniego odliczenia na rzecz akcjonariuszy określonej w statucie minimalnej dywidendy. Podobnie wygląda sprawa z wypłatą dywidendy ze świadectw użytkowych.
W okresie likwidacji zakazane jest także dokonywanie podziału majątku spółki przed spłaceniem wszelkich zobowiązań. Jeżeli walne zgromadzenie uchwali podział majątku spółki, likwidatorzy nie są zobowiązani stosować się do takiej uchwały (vide art. 468 § 2 Ksh), a wręcz przeciwnie – powinni doprowadzić do jej unieważnienia. Zastosowanie się do niej może natomiast być podstawą do pociągnięcia ich do odpowiedzialności. Zgodnie bowiem z art. 466 Ksh, do likwidatorów stosuje się przepisy o odpowiedzialności członków zarządu.
Do spółki w likwidacji nie stosuje się przepisów o przymusowym odkupie akcji, chyba że uchwała walnego zgromadzenia w sprawie przymusowego odkupu akcji zapadła co najmniej trzy miesiące przed ogłoszeniem likwidacji .
Status i rola likwidatorów
W myśl art. 463 Ksh, likwidatorami są członkowie zarządu (określa się ich mianem likwidatorów ustawowych , bowiem powoływani są z mocy ustawy), chyba że statut lub uchwała walnego zgromadzenia stanowi inaczej. Jeżeli o likwidacji orzeka sąd, może on jednocześnie ustanowić likwidatorów. Na wniosek akcjonariuszy reprezentujących co najmniej jedną dziesiątą kapitału zakładowego sąd rejestrowy może uzupełnić liczbę likwidatorów, ustanawiając jednego lub dwóch tzw. likwidatorów sądowych.
Na wniosek osób mających w tym interes prawny, sąd rejestrowy może, z ważnych powodów, odwołać likwidatorów i ustanowić innych. Likwidatorów ustanowionych przez sąd tylko sąd może odwołać. Sąd, który ustanowił likwidatorów, określa też wysokość ich wynagrodzenia.
Zawarcie przez spółkę kapitałową umowy kredytu, pożyczki, poręczenia lub innej podobnej umowy z likwidatorem albo na jego rzecz wymaga co do zasady zgody walnego zgromadzenia (art. 15 § 1 Ksh), sam zaś likwidator ani osoby bezpośrednio mu podległe nie mogą być jednocześnie członkiem rady nadzorczej (art. 387 § 1 i 2 Ksh).
Powołanie likwidatorów powoduje, że wygasa mandat członków zarządu. Jednocześnie wygasają uprawnienia zarządu do prowadzenia spraw spółki i jej reprezentowania. Tym samym przestaje istnieć zarząd jako organ spółki, a udzielona prokura wygasa. Do likwidatorów stosuje się bowiem przepisy dotyczące członków zarządu, a nie zarządu jako takiego. W spółce w likwidacji nie działa więc jeden z jej organów, mianowicie zarząd. Funkcjonuje natomiast rada nadzorcza i walne zgromadzenie. Należy przy tym pamiętać, że likwidator nie jest organem spółki.
Jeżeli statut albo uchwała walnego zgromadzenia nie stanowi inaczej, osoby wykonujące funkcję członka zarządu stają się likwidatorami spółki. W takim przypadku członkowie zarządu nie mogą uchylić się od prowadzenia spraw spółki jako likwidatorzy. Mogą jednak złożyć rezygnację, ale już jako likwidatorzy. Mając na uwadze przepis art. 466 Ksh, nakazujący stosować wobec nich przepisy dotyczące członków zarządu – w takiej sytuacji (w myśl art. 369 § 4 Ksh) do złożenia rezygnacji przez likwidatora należy stosować przepisy o wypowiedzeniu zlecenia przez przyjmującego zlecenie .
Likwidatorów ustanowionych uchwałą walnego zgromadzenia lub tych, którzy byli członkami zarządu, może odwołać walne zgromadzenie. Podobnie może ono postąpić, jeżeli wskazywał ich statut, ale wówczas będzie to zmiana statutu. Analogicznie można powołać nowych likwidatorów.
Likwidatorów ustanowionych przez sąd może jednak odwołać tylko on sam. Innych likwidatorów odwołuje sąd tylko na wniosek, z ważnych powodów. Mając na uwadze art. 462 § 1 przewidujący, że do spółki w okresie likwidacji stosuje się przepisy Ksh dotyczące organów spółki – jeżeli regulacje szczególne nie stanowią inaczej – należy przyjąć, że likwidatorów, którzy powołani zostali z ustawy odwołać może (tak jak członków zarządu) organ uprawniony do odwoływania członków zarządu.
Status likwidatorów ustanowionych przez sąd jest nieco odmienny, ponieważ zgodnie z art. 468 § 2 Ksh, nie są oni obowiązani w stosunku wewnętrznym stosować się do uchwał walnego zgromadzenia. Takie uniezależnienie tych likwidatorów od walnego zgromadzenia ma na celu uniemożliwienie związania ich uchwałami podejmowanymi np. w interesie akcjonariuszy, a wbrew interesom wierzycieli spółki. Nie oznacza to jednak, że likwidatorzy ustanowieni przez sąd mogą w ogóle ignorować uchwały walnego zgromadzenia, jeżeli są podejmowane z uwzględnieniem interesów spółki, akcjonariuszy, wierzycieli i przepisów prawa. Zachodzi tu jednak niebezpieczeństwo, że jeśli likwidacja spółki prowadzona jest zarówno przez likwidatora ustanowionego przez sąd, jak i przez likwidatora ustanowionego przez walne zgromadzenie, ten pierwszy nie jest związany uchwałami walnego zgromadzenia, natomiast drugi – tak.
Kompetencje i zadania likwidatorów
Z chwilą powołania likwidatorów są oni uprawnieni do prowadzenia spraw spółki i jej reprezentowania, z tym że zakres ten jest nieco odmienny niż w przypadku zarządu spółki – i to bez względu na postanowienia statutu. Zgodnie bowiem z art. 468 § 1 Ksh, likwidatorzy powinni zakończyć interesy bieżące spółki, ściągnąć wierzytelności, wypełnić zobowiązania i upłynnić majątek spółki (czynności likwidacyjne). Nowe interesy mogą podejmować tylko wówczas, gdy jest to potrzebne do ukończenia spraw w toku.
Nieruchomości mogą być zbywane w drodze publicznej licytacji, a z wolnej ręki – jedynie na mocy uchwały walnego zgromadzenia i po cenie nie niższej od uchwalonej przez zgromadzenie. Tym samym za nieważne należy uznać te czynności likwidatorów, które nie mają charakteru czynności likwidacyjnych, z tym że w myśl przepisu art. 469 § 3, wobec osób trzecich działających w dobrej wierze uważa się czynności podjęte przez likwidatorów za czynności likwidacyjne.
(…)
Likwidatorzy mogą ustanawiać pełnomocników i podlegają odpowiedzialności przewidzianej dla członków zarządu.
W pewnych sytuacjach likwidację może przeprowadzać kurator powołany przez sąd rejestrowy. Zgodnie bowiem z art. 29 ustawy o KRS, kurator może podjąć czynności zmierzające do likwidacji osoby prawnej, jeżeli nie dojdzie do wyboru lub powołania jej władz w terminie trzech miesięcy od dnia ustanowienia kuratora, albo wybrane lub powołane władze nie wykonują obowiązków, o których mowa w art. 24 ust. 1 tej ustawy – tj. nie składają wniosku o wpis do rejestru lub dokumentów, których złożenie jest obowiązkowe, albo nie składają ich mimo upływu terminu.
Kurator może wystąpić do sądu rejestrowego o rozwiązanie osoby prawnej oraz ustanowienie likwidatora z powodu braku jej władz lub z innej ważnej przyczyny, jeśli czynności nie doprowadzą do rozwiązania osoby prawnej i wszczęcia likwidacji.
Powinności związane z likwidacją
Otwarcie likwidacji, nazwiska i imiona likwidatorów oraz ich adresy (albo adresy do doręczeń), sposób reprezentacji spółki przez likwidatorów i wszelkie w tym względzie zmiany należy zgłosić do rejestru sądowego, nawet gdyby nie nastąpiła żadna zmiana w dotychczasowej reprezentacji spółki. Każdy likwidator ma prawo i obowiązek dokonania tego zgłoszenia. Do zgłoszenia należy dołączyć złożone wobec sądu albo poświadczone notarialnie wzory podpisów likwidatorów. Wpis likwidatorów ustanowionych przez sąd i wykreślenie likwidatorów odwołanych przez sąd następuje z urzędu.
Likwidatorzy powinni ogłosić dwukrotnie o rozwiązaniu spółki i otwarciu likwidacji, wzywając wierzycieli do zgłoszenia ich wierzytelności w terminie sześciu miesięcy od dnia ostatniego ogłoszenia oraz sporządzić bilans otwarcia likwidacji. Bilans ten likwidatorzy składają walnemu zgromadzeniu do zatwierdzenia, a po upływie każdego roku obrotowego są obowiązani składać walnemu zgromadzeniu sprawozdanie ze swej działalności oraz sprawozdanie finansowe.
Zadaniem likwidatorów jest zakończenie interesów bieżących spółki, ściągnięcie wierzytelności, wypełnienie zobowiązań i upłynnienie majątku spółki (czynności likwidacyjne). Nowe interesy mogą podejmować tylko wówczas, gdy to jest potrzebne do ukończenia spraw w toku. Nieruchomości mogą być zbywane w drodze publicznej licytacji, a z wolnej ręki – jedynie na mocy uchwały walnego zgromadzenia i po cenie nie niższej od uchwalonej przez zgromadzenie.
Jeżeli kapitału zakładowego nie wpłacono całkowicie, a majątek spółki nie wystarcza na pokrycie jej zobowiązań, likwidatorzy powinni ściągnąć od każdego akcjonariusza – poczynając od akcji nieuprzywilejowanych co do podziału majątku – wpłaty należności w takiej wysokości, jakiej potrzeba do pokrycia zobowiązań.
Podział między akcjonariuszy majątku pozostałego po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli nie może nastąpić przed upływem roku od dnia ostatniego ogłoszenia o otwarciu likwidacji i wezwaniu wierzycieli. Majątek ten dzieli się między akcjonariuszy – o ile statut nie stanowi odmiennie – w relacji do dokonanych przez każdego z nich wpłat na kapitał zakładowy. Jeżeli akcje uprzywilejowane korzystają z prawa pierwszeństwa przy podziale majątku, należy przede wszystkim spłacić akcje uprzywilejowane w granicach sum wpłaconych na każdą z nich, a następnie spłacić w ten sam sposób akcje zwykłe; nadwyżka majątku zostanie podzielona na ogólnych zasadach między wszystkie akcje.
Po zatwierdzeniu przez walne zgromadzenie sprawozdania finansowego na dzień poprzedzający podział między akcjonariuszy majątku pozostałego po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli (sprawozdanie likwidacyjne) i po zakończeniu likwidacji, likwidatorzy powinni ogłosić w siedzibie spółki to sprawozdanie i złożyć je sądowi rejestrowemu, z jednoczesnym zgłoszeniem wniosku o wykreślenie spółki z rejestru.
(…)
Ryszard Czerniawski
(Pełny tekst artykułu w nr 3/2008 „Przeglądu Corporate Governance”)