Rosnąca rola orzecznicza Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TS) i jej wpływ na wykładnię regulacji unijnych, wymaga od przedsiębiorców w codziennej działalności, zwłaszcza w branży finansowej, analizy już nie tylko samych treści przepisów prawnych, ale także wyroków Trybunału, pod kątem właściwej interpretacji norm prawa unijnego.
W tym kontekście szczególnie istotne jest orzecznictwo TS wydawane w trybie prejudycjalnym – kiedy sądy państw członkowskich zwracają się do Trybunału o dokonanie wykładni danego zagadnienia prawa UE. Niedawny wyrok TS w sprawie CA Consumer Finance c/a Bakkaus, Bonato (C-449/13) ma istotne znaczenie dla rynku finansowego, w tym zwłaszcza przedsiębiorstw udzielających kredytu konsumenckiego.
18 grudnia 2014 r. w sprawie C-449/13 Trybunał Sprawiedliwości dokonał wykładni Dyrektywy 2008/48/WE w sprawie umów o kredyt konsumencki (dalej „Dyrektywa”), a ściślej – przepisów dotyczących informacji przedumownych i oceny zdolności kredytowej. W stanie faktycznym sprawy, kredytodawca podczas sporu sądowego wytoczonego przed sądem krajowym w następstwie niewywiązywania się kredytobiorcy z warunków umowy, nie przedstawił ani przedumownego arkusza informacyjnego, który należy wręczyć konsumentowi na podstawie art. 5 ust. 1 Dyrektywy, ani żadnego innego dowodu pozwalającego wykazać, że spełnił on spoczywające na nim obowiązki względem kredytobiorcy, w zakresie udzielenia informacji oraz weryfikacji zdolności kredytowej.
W odniesieniu do kwestii informacji przedumownych wskazać jednak należy, iż umowa pomiędzy stronami zawierała standardowe postanowienie, iż „konsument oświadcza, że otrzymał standardowy europejski arkusz informacyjny i zapoznał się z nim„. W związku z wątpliwościami co do prawidłowego wykonania obowiązków spoczywających na kredytodawcy oraz rozkładu ciężaru dowodu, Sąd odsyłający (Sąd francuski – Tribunal dinstance dOrléans), zadał m.in. następujące pytania – w trybie prejudycjalnym – Trybunałowi Sprawiedliwości UE:
1) Czy Dyrektywę o kredycie konsumenckim należy interpretować w ten sposób, że do kredytodawcy należy przedstawienie dowodu na prawidłowe i pełne wykonanie ciążących na nim obowiązków na etapie sporządzania i wykonywania umowy kredytowej wynikających z prawa krajowego transponującego dyrektywę?
2) Czy Dyrektywa o kredycie konsumenckim sprzeciwia się temu, aby dowód prawidłowego i pełnego wykonania obowiązków ciążących na kredytodawcy mógł zostać przedstawiony jedynie w drodze standardowego postanowienia umownego stwierdzającego uznanie przez konsumenta wykonania przez kredytodawcę obowiązków, niepotwierdzonego przez żadne dokumenty sporządzone przez kredytodawcę?
3) Czy art. 8 Dyrektywy o kredycie konsumenckim należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwia się on temu, aby weryfikacja zdolności kredytowej konsumenta była dokonywana jedynie na podstawie informacji zadeklarowanych (przedstawionych) przez konsumenta, bez rzeczywistego sprawdzenia tych informacji za pomocą innych środków?
Pierwsze i drugie pytanie postawione przez Sąd francuski, w rzeczywistości zmierzało do analizy treści Dyrektywy pod kątem rozkładu ciężaru dowodu, w odniesieniu do wypełnienia obowiązków przedumownych i oceny zdolności kredytowej. Z drugiej strony do odpowiedzi na pytanie, czy zawarcie w umowie o kredyt standardowego postanowienia dotyczącego uznania przez konsumenta faktu wykonania przez kredytodawcę obowiązków, niepotwierdzone przez żadne dokumenty sporządzone przez kredytodawcę, jest wystarczające do udowodnienia prawidłowego wykonania ciążących na kredytodawcy obowiązków w zakresie udzielania informacji konsumentowi przed zawarciem umowy.
Trybunał wskazał, że Dyrektywa o kredycie konsumenckim nie zawiera żadnych przepisów w odniesieniu do rozkładu ciężaru dowodu wypełnienia przez kredytodawcę ciążących na nim obowiązków udzielenia konsumentowi odpowiednich informacji oraz sprawdzenia jego zdolności kredytowej, przewidzianych w art. 5 i 8 Dyrektywy oraz w odniesieniu do trybu przeprowadzenia dowodu na wypełnienie tych obowiązków. Trybunał podniósł jednak, że gdyby ciężar dowodu w zakresie niewykonania obowiązków przewidzianych w art. 5 i 8 Dyrektywy spoczywał na konsumencie, to co do zasady osłabiona byłaby skuteczność praw przyznana konsumentom na mocy dyskutowanego aktu prawnego. Konsument nie dysponuje bowiem środkami umożliwiającymi mu udowodnienie, że kredytodawca, po pierwsze, nie udzielił mu informacji określonych w art. 5 tej Dyrektywy, a po drugie, nie sprawdził jego zdolności kredytowej. Natomiast skuteczność korzystania z praw przyznanych przez Dyrektywę jest zapewniona przez przepisy krajowe, zgodnie z którymi kredytodawca jest co do zasady zobowiązany do wykazania przed sądem prawidłowości wypełnienia swoich obowiązków przedumownych.
W odniesieniu do standardowego postanowienia zawartego w umowie o kredyt (dotyczącego uznania przez konsumenta faktu wykonania przez kredytodawcę obowiązków), to takie postanowienie nie zagraża skuteczności praw przyznanych konsumentowi na podstawie Dyrektywy, jeżeli jednak na mocy przepisów krajowych owo postanowienie powoduje jedynie, iż kredytobiorca potwierdza przekazanie mu standardowego arkusza informacyjnego.W tym względzie z art. 22 ust. 3 Dyrektywy wynika, że takie postanowienie umowne nie może pozwalać kredytodawcy na obejście ciążących na nim obowiązków. Przedmiotowe standardowe postanowienie stanowi zatem wskaźnik, że to do kredytodawcy należy przedstawienie jednego lub kilku stosownych dowodów na wypełnienie ciążących na nim obowiązków. Ponadto konsument musi mieć zawsze możliwość podniesienia, że nie otrzymał tego arkusza lub że arkusz ten nie pozwolił kredytodawcy na wywiązanie się z ciążących na nim przedumownych obowiązków udzielenia informacji.
Poprzez pytanie trzecie Sąd odsyłający dążył do ustalenia, czy przepis art. 8 Dyrektywy należy interpretować w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie temu, aby ocena zdolności kredytowej konsumenta była dokonywana jedynie na podstawie informacji przedstawionych przez konsumenta, bez rzeczywistego sprawdzenia tych informacji za pomocą innych środków.
Trybunał zauważył, iż Dyrektywa o kredycie konsumenckim nie wymienia w sposób wyczerpujący informacji, na podstawie których kredytodawca ma dokonać oceny zdolności kredytowej konsumenta, ani nie wyjaśnia, czy i w jaki sposób informacje te należy sprawdzić. Wręcz przeciwnie, brzmienie art. 8 ust. 1 tej Dyrektywy w związku z jej motywem 26 pozostawia kredytodawcy zakres swobody służący określeniu, czy informacje którymi dysponuje, są wystarczające, czy też nie, do stwierdzenia zdolności kredytowej konsumenta i czy należy je zweryfikować za pomocą innych środków.
Trybunał wskazał, że kredytodawca powinien w pierwszej kolejności, w każdym przypadku i z uwzględnieniem szczególnych okoliczności ustalić, czy podane przez konsumenta informacje są odpowiednie i w ilości wystarczającej do oceny jego zdolności kredytowej. W tym względzie wystarczający charakter tych informacji może różnić się w zależności od okoliczności, w których następuje zawarcie umowy o kredyt, sytuacji osobistej konsumenta oraz kwoty kredytu. Ocena ta może być dokonana w oparciu o dokumenty zaświadczające o sytuacji finansowej konsumenta, ale nie można wykluczyć, że kredytodawca może wziąć pod uwagę ewentualną wcześniejszą wiedzę na temat sytuacji finansowej osoby ubiegającej się o kredyt. Jednakże zwykłe, niczym niepoparte oświadczenia złożone przez konsumenta nie mogą same w sobie zostać uznane za wystarczające, jeśli nie towarzyszą im dokumenty poświadczające.
W świetle powyższych rozważań na pytanie trzecie Trybunał odpowiedział, iż art. 8 ust. 1 Dyrektywy o kredycie konsumenckim winien być interpretowany w ten sposób, że po pierwsze, nie stoi on na przeszkodzie temu, by ocena zdolności kredytowej konsumenta była dokonywana jedynie na podstawie informacji przedstawionych przez niego samego, pod warunkiem że owe informacje są w wystarczającej ilości i że zwykłe oświadczenia konsumenta są poparte dokumentami poświadczającymi, a po drugie, nie wymaga on od kredytodawcy przeprowadzania systematycznych weryfikacji informacji udzielonych przez konsumenta.
Powyższy wyrok stanowi doskonałą podstawę dla analizy wykładni postanowień Dyrektywy i przekłada się bezpośrednio na praktykę obrotu gospodarczego. Podsumowując rozważania Trybunału Sprawiedliwości, należy podkreślić ciążący na kredytodawcach rozkład ciężaru dowodu wypełnienia obowiązków przedumownych i dokonania oceny zdolności kredytowej konsumenta. W tym względzie zawarcie standardowego postanowienia umownego, dotyczącego uznania przez konsumenta faktu wykonania przez kredytodawcę obowiązków informacyjnych i w ten sposób przerzucenia na konsumenta ciężaru dowodu, zgodnie z regułą art. 6 Kodeksu cywilnego, Trybunał Sprawiedliwości uznał za niedopuszczalne.
Marcin Czugan, Radca Prawny, Dyrektor Departamentu Prawno-Legislacyjnego KPF
Przewodniczący Komitetu Prawno- Politycznego EUROFINAS