Aspekty podatkowe transakcji kapitałowych

Decyzja o ich przeprowadzeniu powinna być jednak poprzedzona nie tylko szczegółową analizą skutków ekonomiczno-finansowych, ale także analizą i właściwym planowaniem podatkowym – tak aby w trybie prawnie dopuszczalnym zminimalizować obciążenia finansowe związane z takimi transakcjami.

Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie najważniejszych aspektów podatkowych, z jakimi mamy do czynienia w przypadku poszczególnych rodzajów transakcji kapitałowych. Wiedza na ten temat jest niezbędna przy podejmowaniu decyzji o realizacji takich transakcji.

Połączenie spółek kapitałowych

Zasady i procedura łączenia się spółek zostały uregulowane w odrębnym dziale Kodeksu spółek handlowych. Proces ten może być przeprowadzony poprzez zastosowanie tzw. trybu łączenia przez przejęcie, tj. przez przeniesienie całego majątku spółki przejmowanej na spółkę przejmującą – za udziały lub akcje, które spółka przejmująca wydaje wspólnikom spółki przejmowanej (łączenie przez przejęcie). Inny tryb łączenia się spółek to zawiązanie nowej spółki kapitałowej, na którą przechodzi majątek wszystkich łączących się spółek – za  udziały lub akcje nowej spółki.
   
Decyzja o zastosowaniu jednej ze wskazanych wyżej metod połączenia implikuje określone skutki podatkowe, wynikające z sukcesji podatkowej i wyjątków od niej przewidzianych w przepisach podatkowych. Przepisy ustawy ordynacja podatkowa normują sukcesję podatkową w następujący sposób: osoba prawna zawiązana (powstała) w wyniku łączenia się osób prawnych, osobowych spółek handlowych, osobowych i kapitałowych spółek handlowych – wstępuje we wszystkie przewidziane w przepisach prawa podatkowego prawa i obowiązki każdej z łączących się spółek. Zasadę tę stosuje się odpowiednio do osoby prawnej łączącej się przez przejęcie innej osoby prawnej (osób prawnych), osobowej spółki handlowej (osobowych spółek handlowych).

Oznacza to, że po dokonaniu połączenia, które następuje z momentem wpisania do rejestru przedsiębiorców połączenia spółek (co jest równoznaczne z jednoczesnym wykreśleniem spółek przejmowanych z rejestru przedsiębiorców), na spółce przejmującej lub nowozawiązanej (w zależności od wybranej metody połączenia) spoczywają m.in. następujące obowiązki:

Sukcesja podatkowa to również prawo do uzyskania zwrotu kwoty podatku wykazanego przez spółkę przejmowaną za ostatni okres rozliczeniowy, za który spółka ta była obowiązana do samodzielnego rozliczenia się w tym podatku, jak również prawo do obniżenia podatku należnego o kwoty podatku naliczonego wynikające z faktur wystawionych przed dniem połączenia na spółkę przejmowaną.
   
Niestety generalna zasada sukcesji uniwersalnej doznaje ważnego ograniczenia, które przewidziane jest w ustawie o podatku dochodowym od osób prawnych (dalej ustawa o PDOP). Zgodnie bowiem z art. 7 ust. 4 tej ustawy, przy ustalaniu straty nie uwzględnia się straty przedsiębiorców przekształcanych, łączonych, przejmowanych lub dzielonych, z wyjątkiem przekształconych spółek kapitałowych w inne spółki kapitałowe.

Stąd też w przypadku łączenia przez przejęcie strata podatkowa występująca w jednej z łączonych spółek będzie mogła podlegać rozliczeniu, o ile spółka ta występować będzie w procesie łączenia jako spółka przejmująca, a więc kontynuująca działalność na bazie połączonych majątków spółek. W przeciwnym przypadku (spółka ze stratą podatkową – spółka przejmowana) strata ta, wraz z wykreśleniem spółki z rejestru, nie będzie mogła być rozliczona z dochodem wygenerowanym w latach następnych przez spółkę przejmującą.

Jeżeli połączenie dokonywane jest poprzez zawiązanie nowej spółki – strata żadnej z łączących się spółek nie będzie mogła być uwzględniona przy ustalaniu dochodu spółki powstałej w wyniku takiego połączenia. Dlatego ten element również powinien być rozważany – jako jeden z istotnych czynników, determinujących tryb i rolę spółek uczestniczących w połączeniu.Połączenie spółek oznacza również inne bezpośrednie konsekwencje podatkowe – zarówno dla spółki przejmującej, jak i udziałowców/akcjonariuszy spółki przejmowanej.

Dla spółki przejmującej lub nowozawiązanej, przy połączeniu lub podziale spółek kapitałowych nie stanowi dochodu z tytułu udziału w zyskach osób prawnych, nadwyżka wartości otrzymanego przez spółkę przejmującą lub nowozawiązaną majątku spółki przejmowanej lub dzielonej ponad wartość nominalną udziałów (akcji) przyznanych udziałowcom (akcjonariuszom) spółki przejmowanej lub dzielonej (art. 10. Ust. 2 pkt 1 ustawy o PDOP).

Jednak dla spółki przejmującej, która posiada udział w kapitale zakładowym spółki przejmowanej lub dzielonej w wysokości mniejszej niż 10% , dochód stanowi nadwyżka wartości przejętego majątku odpowiadająca procentowemu udziałowi w kapitale zakładowym spółki przejmowanej lub dzielonej nad kosztami uzyskania przychodu obliczonymi zgodnie z art. 15 ust. 1k lub art. 16 ust. 1 pkt 8 . Dochód ten określa się na dzień wykreślenia spółki przejmowanej lub dzielonej z rejestru albo na dzień wydzielenia. Stosownie więc do powyższych przepisów ustawy mogą wystąpić następujące przypadki:

1.spółka przejmująca nie posiada udziałów (akcji) spółki przejmowanej lub
2.spółka przejmująca posiada udział w kapitale zakładowym spółki przejmowanej lub dzielonej w wysokości nie mniejszej niż 10%,
wówczas nadwyżka wartości otrzymanego przez spółkę przejmującą lub nowozawiązaną majątku spółki przejmowanej lub dzielonej ponad nominalną wartość udziałów (akcji) przyznanych udziałowcom (akcjonariuszom) spółki przejmowanej lub dzielonej, nie stanowi dochodu w spółce przejmującej;
3.spółka przejmująca posiada udział w kapitale zakładowym spółki przejmowanej lub dzielonej w wysokości mniejszej niż 10%
wówczas jako dochód z udziału w zyskach osób prawnych podlega opodatkowaniu w spółce przejmującej nadwyżka wartości przejętego majątku odpowiadająca procentowemu udziałowi w kapitale zakładowym spółki przejmowanej lub dzielonej nad kosztami uzyskania przychodów obliczonymi zgodnie z art. 15 ust. 1k lub art. 16 ust. 1 pkt 8.

Konkludując: brak powiązań kapitałowych lub przejęcie spółki, w której udział w kapitale jest wyższy niż 10%, oznacza dla spółki przejmującej brak opodatkowania dochodu z tytułu udziału w zyskach osób prawnych w związku z procesem połączenia lub podziału spółek.

Zasada ta jednak nie będzie mieć zastosowania i dochód ten podlegać będzie opodatkowaniu jeżeli powodem połączenia lub podziału spółek nie są uzasadnione przyczyny ekonomiczne, lecz głównym, bądź jednym z głównych, celów takiej operacji jest uniknięcie  lub uchylenie się od opodatkowania. Ciężar wykazania braku przesłanek ekonomicznych uzasadniających połączenie spółek spoczywa bezpośrednio na organie podatkowym.

Organ podatkowy dokonując analizy (w ramach postępowania kontrolnego i podatkowego) połączenia podmiotów będzie badał przesłanki konsolidacji. W razie ustalenia (w oparciu o przedstawioną przez podatników dokumentację), iż podstawowymi przesłankami decydującymi o transformacji były przyczyny ekonomiczne, fakt ewentualnego stwierdzenia dodatkowego efektu, potocznie nazywanego optymalizacją podatkową (osiągnięty w sposób nie naruszający przepisów prawa podatkowego) nie będzie skutkował niemożliwością skorzystania z preferencji podatkowych opisanych powyżej. – informacja o zakresie stosowania przepisów prawa podatkowego wydana 09.11.2004 r. przez Naczelnika Pierwszego Wielkopolskiego Urzędu Skarbowego w Poznaniu, sygn. ZD/423-251/04.
   
Dla spółki przejmującej ustawa o podatku dochodowym przewiduje również szczegółowe uregulowania co do zasad amortyzacji stosowanych dla środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych przejętych w wyniku procesu połączenia spółek.
Zasadą w tym przypadku jest kontynuacja amortyzacji prowadzonej dotychczas przez spółkę przejętą. Oznacza to, że wartość początkową środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych ustala się w spółce przejmującej lub nowozawiązanej w wysokości wartości początkowej określonej w ewidencji środków trwałych i wartości niematerialnych i prawnych spółki połączonej (przejętej). Spółka przejmująca lub nowozawiązana dokonuje odpisów amortyzacyjnych z uwzględnieniem dotychczasowej wysokości odpisów oraz kontynuuje metodę amortyzacji przyjętą przez podmiot połączony.
   
Zmiana stawek amortyzacyjnych może nastąpić wyłącznie w przypadkach literalnie wskazanych w ustawie podatkowej, tj. gdy warunki używania środków trwałych zmieniają się na złe, pogorszone bądź lepsze od przeciętnych. Wybór procesu połączenia spółek nie jest więc trybem prawnym umożliwiającym przejęcie majątku trwałego z jednoczesnym dokonaniem podatkowego przeszacowania jego wartości początkowej.
   
Kolejny aspekt podatkowy związany z procesem połączenia to rozstrzygniecie co do możliwości zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów wydatków poniesionych w związku z realizacją procesu połączenia, w tym w szczególności kosztów ekspertyz prawnych, kosztów ustalenia wartości majątku spółek łączących się, kosztów badania planu połączenia, etc. Niestety, w tym przypadku ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych nie przewiduje szczegółowego uregulowania, które w sposób literalny rozstrzygałoby tę kwestię – ani co do spółki przejmującej jak i przejmowanej.
   
Stąd interpretacji podatkowej w tym zakresie należy dokonać wyłącznie na podstawie generalnego uregulowania wynikającego z art. 15 ust. 1 ustawy. Zatem jako koszty uzyskania przychodów mogą zostać uznane jedynie te udokumentowane wydatki, które zostały poniesione w celu osiągnięcia przychodów lub zachowania lub zabezpieczenia źródła przychodów – z wyjątkiem kosztów wymienionych w art. 16 ust. 1 ustawy. Dlatego, patrząc z perspektywy spółki przejmowanej, ewentualne poniesione przez nią wydatki na realizację procesu połączenia nie stanowią kosztu uzyskania przychodu, a to z tego powodu, iż podmiot taki w wyniku przeprowadzonej procedury połączenia traci swój byt prawny, nie można zatem mówić o wydatkach, które posłużyły zabezpieczeniu czy uzyskaniu przychodu.    

Dlatego też planując realizację połączenia, słuszne jest takie planowanie wydatków, które pozwoli na przerzucenie ich ciężaru ekonomicznego na podmiot przejmujący. Ten bowiem podmiot przejmuje w wyniku połączenia majątek spółki przejmowanej i na jego bazie będzie kontynował swoją działalność, dążąc do zwiększenia przychodu. Można zatem stwierdzić, iż tego rodzaju wydatek poniesiony przez spółkę przejmującą będzie ujmowany w rachunku podatkowym tej spółki jako stanowiący koszt uzyskania przychodów. Takie też stanowisko odnajdujemy w wydawanych interpretacjach indywidualnych, m.in. Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z dnia 27.12.2007 r. sygn. IBPB3/423-172/07/SD, czy Dyrektora Izby Skarbowej w Gdańsku z dnia 11.09.2007 r. sygn. BI/4218-0027/07.
   
Połączenie spółek to również proces, który nie pozostaje bez wpływu na skutki podatkowe po stronie udziałowców/akcjonariuszy spółek przejmowanych. Zgodnie z istotą prawną tego procesu, wspólnik takiej spółki w zamian za udziały/akcje spółki przejmowanej otrzymuje udziały/akcje spółki przejmującej – przeliczone wg parytetu wymiany ustalonego w planie połączenia. Zważywszy jednak, że nie zawsze możliwe jest ustalenie parytetu wymiany w liczbach całkowitych (np. 2:1), ustawodawca przewidział instytucję dopłat do udziałów, które służyć mają niwelowaniu powstałych w ten sposób różnic. Uzyskana w tym trybie przez udziałowca/akcjonariusza dopłata w gotówce do wydanych mu udziałów/akcji stanowi podlegający opodatkowaniu dochód z udziału w zyskach osób prawnych (art. 10 ust. 1 pkt 5 ustawy o PDOP i odpowiednio art. 24 ust. 5 pkt 6 ustawy o PDOF).

Sama natomiast transakcja zamiany udziałów/akcji spółki przejmowanej na udziały/akcji spółki przejmującej, dokonywana w związku połączeniem spółek, pozostaje na moment połączenia neutralną podatkowo (o ile oczywiście połączenie spółek ma uzasadnienie ekonomiczne). Moment opodatkowania jest w tym przypadku przesunięty dopiero na moment odpłatnego zbywania przez wspólnika udziałów/akcji spółki przejmującej. Wówczas, zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8c ustawy o PDOP (i odpowiednio art. 24 ust. 8 ustawy o PDOF), koszt uzyskania przychodów ustala się w wysokości wydatków poniesionych na nabycie udziałów/akcji spółki przejmowanej:

Ustawy o podatkach dochodowych nie przewidują natomiast opodatkowania dotychczasowych wspólników spółki przejmującej w związku z przejęciem innej spółki.

Skutki podatkowe mogą się ujawnić tylko pośrednio, w momencie zbycia udziałów/akcji, ponieważ połączenie z inną spółką może mieć wpływu na wartość bilansową i rynkową dotychczasowych udziałów/akcji w spółce przejmującej.

Podwyższenie kapitału zakładowego

Kolejnym rodzajem transakcji kapitałowych realizowanych powszechnie w spółkach – czy to dla ich dokapitalizowania, czy też rozszerzenia składu wspólników – jest podwyższenie kapitału zakładowego. Również w tym przypadku dokonanie finansowania podwyższenia wartości nominalnej już istniejących udziałów/akcji, czy też opłacenia obejmowanych nowoustanawianych udziałów, mogą rodzić skutki podatkowe dla wspólnika dopiero na moment zbywania tak objętych udziałów/akcji lub na moment objęcia tych udziałów/akcji.

Jeżeli objęcie udziałów/akcji następuje w zamian za:

Zupełnie inaczej jest w przypadku, gdy udziały/akcje obejmowane są za wkład niepieniężny w innej postaci niż przedsiębiorstwo lub zorganizowana część przedsiębiorstwa. Wówczas to, zgodnie z art. 12 ust. 1 pkt 7 ustawy o PDOP w związku z ust.1b tego artykułu, na dzień wpisu do rejestru podwyższenia kapitału zakładowego powstaje przychód podatkowy w wysokości nominalnej wartości udziałów/akcji w spółce kapitałowej – objętych w zamian za wkład w innej postaci niż przedsiębiorstwo lub zorganizowana część przedsiębiorstwa. Koszt uzyskania przychodów dla takiej transakcji ustalany jest w sposób zależny od rodzaju wnoszonego wkładu niepieniężnego, to jest (art. 15 ust. 1j ustawy o PDOP):

1.wartości początkowej przedmiotu wkładu, zaktualizowanej zgodnie z odrębnymi przepisami, pomniejszonej o dokonaną przed wniesieniem tego wkładu sumę odpisów amortyzacyjnych, o których mowa w art. 16h ust. 1 pkt 1, jeżeli przedmiotem wkładu niepieniężnego są środki trwałe lub wartości niematerialne i prawne,
2.wartości:
a.nominalnej wnoszonych w formie wkładu niepieniężnego udziałów (akcji) w spółce albo wkładów w spółdzielni, w przypadku gdy zostały objęte w zamian za wkład niepieniężny w innej postaci niż przedsiębiorstwo lub jego zorganizowana część;
b.określonej zgodnie z art. 16 ust. 1 pkt 8, w przypadku gdy udziały (akcje) w spółce albo wkłady w spółdzielni, które są wnoszone w formie wkładu niepieniężnego, nie zostały objęte w zamian za wkład niepieniężny;
c.określonej zgodnie z ust. 1k, w przypadku gdy udziały (akcje) w spółce albo wkłady w spółdzielni, które są wnoszone w formie wkładu niepieniężnego, zostały objęte w zamian za wkład niepieniężny w postaci przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części – jeżeli przedmiotem wkładu niepieniężnego są udziały (akcje) w spółce albo wkłady w spółdzielni.
3.faktycznie poniesionych, niezaliczonych do kosztów uzyskania przychodów, wydatków na nabycie innych niż wymienione w pkt 1 i 2 składników majątku podatnika – jeżeli przedmiotem wkładu są te inne składniki.

Rodzaj wnoszonego wkładu do spółki ma także znaczenie na gruncie przepisów ustawy o podatku od towarów i usług, szczególnie w kontekście wprowadzonych ostatnią nowelizacją zmian przepisów.
   
Do 1 grudnia 2008 r. wyłączenie z opodatkowania podatkiem VAT dotyczyło transakcji zbycia przedsiębiorstwa lub zakładu (oddziału) samodzielnie sporządzającego bilans. Po nowelizacji, art. 6 pkt 1 ustawy o VAT stanowi, że jej przepisów nie stosuje się do transakcji zbycia przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa. Dla podatników zmiana ta oznacza wyłączenie z VAT każdego przypadku zbycia przedsiębiorstwa lub jego części, przy wykorzystaniu której można samodzielnie wykonywać działalność gospodarczą.
   
Ponieważ zbycie to również wniesienie przedsiębiorstwa lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa w postaci aportu do spółki, transakcja ta pozostaje poza zakresem opodatkowania podatkiem VAT i – co bardzo istotne – uchylony został dotychczasowy wymóg dotyczący przenoszenia części majątku przedsiębiorstwa w postaci zakładu (oddziału) samodzielnie sporządzającego bilans.
   
Potwierdzenie legalne znalazło więc – prezentowane dotychczas jedynie w doktrynie i judykaturze – stanowisko o istocie i funkcjonalnym znaczeniu przedsiębiorstwa i jego zorganizowanej części. Takie bowiem stanowisko zaprezentował m.in. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z dnia 07.02.2008 sygn. III SA/Wa 934/07, w którym czytamy:

W opinii Sądu powyższe oznacza, że każdy zespół składników majątkowych, dający się wyodrębnić poprzez funkcjonalne powiązanie polegające na przydatności do realizacji określonego działania gospodarczego bez względu na jego organizacyjne wyodrębnienie w postaci zakładu czy też oddziału będzie przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 55 1 k.c. Takie rozumienie definicji spełnia wymogi art. 5 ust 8 VI Dyrektywy i art. .19 Dyrektywy 112, a w związku z tym definicja ta może być stosowana przy wykładni pojęcia „przedsiębiorstwo” ujętego w art. 6 pkt 1 ustawy o podatku od towarów i usług.
   
W wyniku dokonanych zmian w zakresie podatku od towarów i usług, wyłączone ze zwolnienia od opodatkowania zostały wkłady niepieniężne (aporty) wnoszone do spółek prawa handlowego i cywilnego. Takie zwolnienie przewidziane było wcześniej w ramach przepisów „starego” rozporządzenia wykonawczego do ustawy o VAT (vide § 8 pkt 6 tego rozporządzenia).
   
Warto jednakże pamiętać, iż choć zasadniczo przepis te został uchylony, to jednak na mocy przepisu przejściowego, tj. § 38 „nowego” rozporządzenia, czynności te do końca marca 2009 r. korzystają z przedmiotowego zwolnienia. Po tej dacie aporty podlegać będą opodatkowaniu na zasadach ogólnych. Oczywiście zasada ta nie dotyczy przypadków kiedy przedmiotem aportu jest przedsiębiorstwo lub jego zorganizowana część, które to czynności – na mocy art. 6 ustawy o VAT – nie podlegają opodatkowaniu. Powyższa zmiana niewątpliwie pozytywnie wpłynie na kwestię ewentualnych korekt w zakresie podatku naliczonego.
   
Konkludując: rodzaj wnoszonego wkładu w sposób istotny determinuje nasze obowiązki wobec fiskusa i to nie tylko w kontekście podatków dochodowych, ale i podatku VAT. Stąd decyzja w tym zakresie musi być rozpatrzona również pod względem jej skutków podatkowych.

Umorzenie akcji

Transakcją odwrotną do podwyższenia kapitału zakładowego jest umorzenie akcji, czy też  zakup akcji w celu umorzenia . W spółkach akcyjnych umorzenie akcji oznacza jednoczesne obniżenie kapitału zakładowego spółki (art. 360 § 1 Ksh). Inna sytuacja występuje w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością, gdzie umorzenie udziału z czystego zysku nie wymaga obniżenia kapitału zakładowego (art. 199 § 6 Ksh).
   
Dochód uzyskany z umorzenia udziałów/akcji, jak i dochód z odpłatnego zbycia udziałów na rzecz spółki w celu umorzenia, został – poprzez art. 10 ust. 1 pkt  1 i 2 ustawy o PDOP – zakwalifikowany jako dochód z udziału w zyskach osób prawnych. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy umarzane udziały/akcje zostały objęte w zamian za przedsiębiorstwo lub zorganizowaną część przedsiębiorstwa.
   
Dochód ten ustala się jako różnicę pomiędzy przychodem z tytułu zbycia przez akcjonariusza jego akcji a kosztem poniesionym uprzednio na ich objęcie lub nabycie. Przychód z tytułu umorzenia/zbycia akcji celem umorzenia został zdefiniowany w sposób negatywny w art. 12 ust. 4 pkt 3 ustawy o PDOP . W przepisie tym ustawodawca zastrzegł bowiem, że pewna część wynagrodzenia otrzymanego w wyniku umorzenia – w tym kwot otrzymanych z odpłatnego zbycia udziałów akcji na rzecz spółki w celu umorzenia tych udziałów (akcji), tj. część stanowiąca koszt nabycia akcji/udziału przez wspólnika – nie  stanowi przychodu podatkowego.
   
Oznacza to, że faktycznie opodatkowaniu podlega tylko różnica pomiędzy kwotami otrzymanymi z umorzenia a kosztami nabycia bądź objęcia udziałów. W przypadku więc uzyskania faktycznego wynagrodzenia z tytułu umorzenia udziałów, w wysokości wartości nominalnej umarzanych udziałów, nie wystąpi dochód do opodatkowania. Podobnie będzie w sytuacji, gdy koszty poniesione pierwotnie na nabycie lub objęcie umarzanych udziałów/akcji przewyższą wysokość wynagrodzenia uzyskanego tytułem umorzenia udziałów/akcji. Warto jednak zaznaczyć, że w takim przypadku powstała nadwyżka poniesionych kosztów ponad uzyskane wynagrodzenie z tytułu umorzenia nie będzie stanowiła dla podatnika straty podatkowej.

(…)

*   *   *

Transakcje kapitałowe to rozległy i skomplikowany temat, nie tylko z punku widzenia wyboru właściwego trybu – tak aby osiągnąć zamierzone cele finansowe, restrukturyzacyjne czy korporacyjne – ale również z punktu widzenia skutków podatkowych. Ograniczenia wynikające z formy niniejszego artykułu pozwoliły na zaledwie zasygnalizowanie najważniejszych ich skutków podatkowych. Celem moim było jednak przede wszystkim wskazanie jak istotne jest odpowiednie planowanie podatkowe, dokonywane w procesie decyzyjnym związanym z przeprowadzeniem tych transakcji, pozwalające w sposób zgodny z literą prawa zminimalizować nie tylko ryzyka podatkowe, ale i koszty realizacji transakcji.

Agnieszka Chamera
Pełna wersja artykułu w Przeglądzie Corporate Governance nr 1/2009