Ekonomia społeczna obejmuje działalność gospodarczą prowadzoną przez podmioty niezarobkowe (non profit), organizacje pozarządowe i różnego rodzaju instytucje samopomocowe. Jej celem jest łagodzenie dysproporcji w poziomie i jakości życia poszczególnych grup społecznych i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, czyli spychaniu na margines życia gospodarczego i społecznego osób, które nie są w stanie samodzielnie funkcjonować w gospodarce rynkowej. Problemy te zaostrzają się szczególnie w okresie przemian gospodarczych w jakimś kraju, jak np. w okresie przechodzenia od gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej czy w fazie przechodzenia od społeczeństwa przemysłowego do postindustrialnego.
Idea i cele
Idea banków socjalnych (etycznych) zrodziła się w latach siedemdziesiątych XX wieku w USA na fali krytyki polityki apartheidu w RPA i amerykańskiego zaangażowania w wojnę w Wietnamie. Hasło „Żadnych pieniędzy na zbrojenia i dyskryminację rasową” było dewizą osób prywatnych, organizacji kościelnych, uniwersytetów i fundacji, które nie chciały, aby ich środki służyły do finansowania działań przez nich nie akceptowanych z powodów politycznych lub moralnych. W pierwszej kolejności w USA i Wielkiej Brytanii powstały fundusze inwestycyjne, które inwestowały środki finansowe jedynie w projekty akceptowane przez kapitałodawców. W Europie kontynentalnej tworzenie banków alternatywnych w latach 70. i 80. XX wieku zbiegło się z protestami przeciwko wykorzystaniu energii atomowej. Wówczas powstały takie banki etyczne, jak niemieckie instytucje GLS Gemeinschaftsbank w Bochum i Umweltbank w Norymberdze, Alternative Bank Schweiz (ABS), włoski Banca Popolare Etica. W latach dziewięćdziesiątych ostatniego stulecia do wspomnianych wyżej czynników tworzenia banków etycznych doszła krytyka globalizacji i transakcji spekulacyjnych na rynkach finansowych.
Obecnie banki socjalne funkcjonują w wielu krajach. Umożliwiają one dostęp do usług bankowych słabym ekonomicznie przedsiębiorcom i biednym gospodarstwom domowym, które nie mogą lokować swoich oszczędności w bankach z tego powodu, iż dysponują zbyt małymi i przez to nieatrakcyjnymi dla banków kwotami pieniędzy. Osoby te nie mają też szansy uzyskania kredytu bankowego z powodu braku zdolności kredytowej, a ponadto z powodu braku rachunku bankowego muszą korzystać z droższych gotówkowych form płatności. Często kredyt już o wartości 50 dolarów umożliwiłby drobnemu przedsiębiorcy w Afryce bądź Azji podwojenie produkcji, ale on go nie otrzyma chociażby z powodu braku zabezpieczeń spłaty w postaci nieruchomości lub innego majątku. Problem ten przynajmniej częściowo rozwiązują banki socjalne, które udzielają drobnych kredytów grupie osób, w ramach której członkowie poręczają sobie wzajemnie spłatę kredytu. Banki socjalne pełnią też inne istotne funkcje społeczne i ekologiczne.
Etyka i ekologia
Banki te wpisują się w nurt społecznej nauki Kościoła i dobrze uzupełniają funkcjonowanie banków komercyjnych i spółdzielczych. Od tradycyjnych banków różnią się przede wszystkim tym, że nie jest im obojętne to, kto otrzyma od nich kredyt i na jakie cele go przeznaczy. Banki socjalne muszą oczywiście racjonalnie prowadzić swój biznes i pamiętać o efektywności realizowanych transakcji – w żadnym wypadku nie mogą rozdawać pieniędzy za darmo. Przy udzielaniu kredytów uwzględniają kryteria społeczne, etyczne i ekologiczne. Tylko podmioty, których działalność jest zgodna z filozofią działania i misją banku socjalnego mogą otrzymać od niego kredyt.
Banki socjalne opierają swoją działalność na solidarności między podmiotami powierzającymi im pieniądze i podmiotami potrzebującymi środków w formie kredytów bądź pożyczek. Tworzą tym samym przesłanki do tego, aby deponenci rezygnowali całkowicie albo częściowo z odsetek i tym samym przyczyniali się do obniżenia oprocentowania kredytów udzielanych przez banki socjalne. Deponenci mogą też zgodzić się na to, by bank wpłacał środki z należnych im odsetek na specjalny fundusz, np. budowy studni lub obiektów oświatowych w krajach Trzeciego Świata.
Jednocześnie klienci powierzając swoje oszczędności bankom socjalnym mogą być pewni, że zostaną one zainwestowane zgodnie z kryteriami etycznymi i ekologicznymi. Dopuszcza się też możliwość bezpośredniego współdecydowania deponentów, na jakie rodzaje kredytów zostaną przeznaczone pieniądze lokowane przez nich w banku socjalnym. Banki te przez to, że w działalności biznesowej uwzględniają aspekty społeczne i ekologiczne, nie przestają być instytucjami kredytowymi działającymi na podstawie licencji bankowej i podlegającymi nadzorowi bankowemu. Muszą zatem opierać się na rachunku ekonomicznym, respektować prawo bankowe, stosować zasady marketingu bankowego i motywować swoich pracowników do dobrej pracy, bo jest to warunkiem przetrwania na rynku w dłuższym okresie.
Oferta banków socjalnych w porównaniu z ofertą tradycyjnych banków jest z reguły węższa i obejmuje tylko niektóre usługi finansowe. Z jednej strony banki socjalne koncentrują się na pozyskiwaniu środków finansowych od osób prywatnych, fundacji, stowarzyszeń społecznych i kulturalnych, uczelni i innych organizacji non for profit, z drugiej zaś strony ich oferta obejmuje udzielanie kredytów na inwestycje ekologiczne, budownictwo socjalne oraz zakładanie i wspieranie rozwoju małych prywatnych przedsiębiorstw i spółdzielni. Niektóre banki socjalne prowadzą też rachunki rozliczeniowe klientów. Działalność banków socjalnych najłatwiej można przedstawić na wybranych przykładach.
Grameen Bank
Najbardziej znanym na świecie bankiem socjalnym jest założony w 1983 roku przez laureata pokojowej Nagrody Nobla prof. Muhammada Yunusa „bank dla biednych” Grameen Bank (Bangladesz). M. Yunus organizował wśród biednych mieszkańców swego kraju, głównie kobiet, kilkuosobowe grupy oszczędzających, których członkowie następnie mogli otrzymać na korzystnych warunkach mały kredyt na cele gospodarcze. Grameen Bank mógł zacząć funkcjonować dzięki wsparciu finansowemu Banku Bangladeszu i międzynarodowych organizacji pomocowych. Jednak już w 1995 roku Grameen Bank zrezygnował z krajowej i zagranicznej pomocy finansowej i odtąd udziela mikrokredytów wyłącznie w oparciu o depozyty pozyskiwane od swoich klientów i środki z rynku kapitałowego.
Grameen Bank wypracował system udzielania kredytów dostosowany do potrzeb finansowych i możliwości spłaty należności przez biednych ludzi, który następnie został przejęty przez inne instytucje mikrofinansowania w krajach Trzeciego Świata. Nieduże kwoty kredytu (od 50 do 500 dolarów) udzielane są na okres do 1 roku. Spłata następuje w małych cotygodniowych ratach na ręce pracowników banku odwiedzających kredytobiorców w domu. Kredyty są udzielane jedynie na dochodowe przedsięwzięcia, np. jeżeli ktoś chce pożyczyć pieniądze na kupno kozy, to musi mieć możliwość sprzedaży mleka po takiej cenie, że uzyskane pieniądze wystarczą na pokrycie rat kapitałowych i odsetek od pożyczki.
Grameen Bank, podobnie jak dawniej postępowały banki spółdzielcze, udziela kredytów wyłącznie swoim członkom. Warunkiem otrzymania kredytu jest utworzenie przez potencjalnych kredytobiorców pięcioosobowej lub większej grupy złożonej z osób spoza rodziny będących w podobnej sytuacji ekonomicznej. W pierwszej kolejności kredyt otrzymują dwie najbardziej potrzebujące osoby z grupy. Jeżeli w ciągu 6 tygodni będą one regularnie spłacać kredyt, to kredyt zostanie udzielony dwóm następnym osobom i na koniec kredyt otrzyma kierownik grupy. Kredyty te ze względu na dużą pracochłonność procesu udzielania i spłaty kredytu są stosunkowo wysoko oprocentowane (20–40 proc. p.a.).
Przy kredytach nie są wymagane żadne zabezpieczenia materialne. Członkowie grupy wzajemnie się pilnują, aby wszyscy regularnie spłacali raty. Nie stosuje się żadnych rozwiązań prawnych obligujących członków grupy do spłacenia kredytu nieobsługiwanego przez którąś osobę z zespołu. Istnieje tylko odpowiedzialność moralna za spłatę wszystkich kredytów zaciągniętych przez członków grupy. Gdy ktoś ma problemy ze spłatą kredytu, członkowie zespołu wspólnie poszukują wyjścia z tej sytuacji, najczęściej następuje restrukturyzacja zadłużenia. Dzięki przynależności kredytobiorców do zespołu, nikt w trudnej sytuacji nie jest zdany jedynie na własne siły, lecz może liczyć na wsparcie pozostałych członków grupy. System ten chroni biednych ludzi przed lekkomyślnym zadłużaniem się w banku i tworzy płaszczyznę do wzajemnego dzielenia się członków zespołu swoimi doświadczeniami życiowymi i pomysłami na zarabianie pieniędzy.1
Z czasem Grameen Bank oprócz kredytów na działalność gospodarczą zaczął udzielać także kredytów mieszkaniowych i edukacyjnych. Opiewają one na większe kwoty i są spłacane w okresie kilku lat. Grameen Bank jest obecnie dużym bankiem zatrudniającym 18 tysięcy osób, z czego większość pracuje w terenie odwiedzając co tydzień kredytobiorców. Bank obecnie obsługuje 7 mln klientów, z czego 97 proc. stanowią kobiety. Wraz z rodzinami z usług Grameen Banku korzysta więc około 20 proc. ludności Bangladeszu. Od czasu powstania bank ten udzielił już ponad 25 mln kredytów o średniej wartości 200 dolarów na łączną kwotę ponad 5 mld dolarów. Jest to dochodowa instytucja, choć stopa zwrotu od zainwestowanego kapitału nie jest wysoka. Grameen Bank szczyci się niskim wskaźnikiem trudnych kredytów, który nie przekracza 5 proc.
Na świecie przeważa pozytywna ocena działalności Grameen Banku, ale nie brak jest też opinii krytycznych. Krytykuje się m.in. wysokie oprocentowanie kredytów, chociaż jest ono kilkakrotnie niższe od oprocentowania pożyczek w sektorze nieformalnym. Bardzo restrykcyjny jest system spłaty kredytów – pierwsza rata musi zostać uregulowana zaledwie po tygodniu od chwili otrzymania kredytu, chociaż w tak krótkim okresie trudno jest uzyskać dochód z finansowanego kredytem przedsięwzięcia. Wskazuje się też na to, że kredyty z Grameen Banku w małym stopniu przyczyniają się do rozwoju przedsiębiorczości, ponieważ często są wykorzystywane do spłaty innych długów ciążących na kredytobiorcach.
Triodos Bank
Największym bankiem socjalnym (etycznym) w Europie jest holenderski Triodos Bank. Został on utworzony w formie spółki akcyjnej w 1980 roku przez grupę osób prywatnych i podmiotów instytucjonalnych przywiązujących dużą wagę do całościowego spojrzenia na człowieka, do ekologii i zrównoważonego rozwoju ekonomicznego. Założyciele Triodos Banku, nazywając go po grecku „trzy drogi” (trie – trzy i hodos – droga), chcieli podkreślić ukierunkowanie jego działalności na trzy następujące obszary:
– oświata, kultura, sztuka, innowacje i odnowa,
– powiązana w harmonijną całość sfera obejmująca państwo, prawo i społeczeństwo,
– sfera gospodarcza obejmująca produkcję, handel i konsumpcję.
W oparciu o pozyskane od tysięcy deponentów oszczędności, Triodos Bank udziela od samego początku kredytów instytucjom oświatowym i organizacjom ze świata kultury, organizacjom charytatywnym, rolnikom i drobnym przedsiębiorcom oraz funduszom mikro, umożliwiając tym ostatnim udzielanie mikropożyczek przedsiębiorcom z krajów Trzeciego Świata. Przy wszystkich kredytach uwzględnia się oprócz rentowności finansowanych projektów także ich aspekty etyczne i ekologiczne. Triodos Bank zarządza też wieloma ekologicznymi funduszami inwestycyjnymi, których środki inwestowane są w formie nisko oprocentowanych kredytów w produkcję zdrowej żywności i energii ze źródeł odnawialnych oraz służą finansowaniu innych projektów ekologicznych.
Obecnie Triodos Bank oprócz placówek w Holandii posiada oddziały w Belgii, Niemczech i Hiszpanii. Zatrudnia łącznie około 350 pracowników. Jego suma bilansowa przekracza 3 miliardy euro. Bank finansuje około 4000 projektów w sferze kultury, ekologii i drobnego biznesu oraz świadczy usługi dla 120 tys. osób prywatnych.
GLS Gemeinschaftsbank
W Niemczech najbardziej znanym bankiem społecznym jest funkcjonujący od 1974 roku w formie spółdzielni GLS Gemeinschaftsbank, którego centrala znajduje się w Bochum. Nazwa banku składa się z trzech pierwszych liter pochodzących od słów oznaczających w języku niemieckim wspólnotę, pożyczanie i ofiarowywanie. GLS Bank udziela bowiem nie tylko pożyczek, ale również ułatwia wspólnotom powstałym w celu realizacji określonego projektu sfinansowanie go z ofiar członkowskich. Z realizacją projektu nie trzeba czekać aż zgromadzona zostanie przez darczyńców cała potrzebna kwota pieniędzy, lecz bank z góry stawia ją do dyspozycji wspólnoty. Następnie członkowie ofiarowują na ten cel np. co miesiąc przez okres 5 lat po 25 euro (razem 1500 euro) wpłacając pieniądze do banku wraz z odsetkami 4-5 proc. rocznie. Odsetki umożliwiają bankowi pokrycie kosztów związanych z finansowaniem projektu awansem. Każdy członek wspólnoty poręcza przy tym za innych członków do wysokości zadeklarowanego przez siebie daru.
GLS Gemeinschaftsbank liczy 15 tysięcy członków będących właścicielami banku. Bank dysponuje funduszami własnymi o wartości 44 mln euro i aktywami na kwotę prawie 800 mln euro (stan na koniec 2007 roku). Bank obsługuje 55 tys. klientów, oferując im wszystkie podstawowe produkty finansowe: przyjmowanie lokat, udzielanie kredytów, realizację płatności krajowych i zagranicznych, sprzedaż polis ubezpieczeniowych i udziałów w funduszach inwestycyjnych oraz inne usługi. Punkt ciężkości działalności bankowej spoczywa nie na maksymalizacji zysku, lecz na wspieraniu finansowym różnorodnych projektów socjalnych, kulturalnych i ekologicznych.
W 2007 roku GLS Gemeinschaftsbank finansował w całych Niemczech, głównie w oparciu o depozyty klientów, około 5000 projektów w obszarze kultury, ekologii i poprawy życia gospodarstw domowych o niskich dochodach. Poprzez własne wydawnictwo bankowe jego klienci są systematycznie informowani o nowo udzielonych kredytach na finansowanie przedsięwzięć zgodnych ze społeczną i ekologiczną misją banku. Bank silnie angażuje się m.in. w działania na rzecz ochrony klimatu.
Do GLS Gemeinschaftsbanku należy specjalna fundacja, która zarządza aktywami o wartości 60 mln euro, wykorzystywanymi na cele ekologiczne i socjalne. Bank posiada dużą wiedzę i doświadczenie w zakresie realizacji testamentów i tworzenia fundacji, którą wykorzystuje w pracy doradczej z klientami, instytucjami oraz z innymi bankami.
Alternative Bank Schweiz
W Szwajcarii pionierem w zakresie bankowości socjalnej i etycznej jest Alternative Bank Schweiz (ABS), który ma siedzibę w Olten. Jest to spółka akcyjna założona przez organizacje ekologiczne i społeczne, kręgi kościelne oraz 1200 osób prywatnych o wrażliwości ekologicznej i społecznej. Kapitał akcyjny banku wynosi 9,5 mln franków szwajcarskich. Bank posiada pełną licencję bankową umożliwiającą mu wykonywanie wszystkich czynności bankowych.
ABS w swojej działalności, ograniczonej do obszaru Szwajcarii ze względu na wielkość banku, kieruje się zasadami etycznymi, mającymi dla niego wyższą rangę niż maksymalizacja zysków i wzrost wartości dla akcjonariuszy. Umożliwia on osobom poczuwającym się do odpowiedzialności za sprawy społeczne i ochronę środowiska lokowanie oszczędności na rachunkach bankowych i uzyskiwanie kredytów na realizację projektów zgodnych z misją banku. ABS poprzez udzielanie kredytów wspiera rolnictwo ekologiczne i wykorzystanie odnawialnej energii oraz finansuje przedsiębiorstwa społeczne, prywatne instytucje oświatowe i kulturalne, budowę mieszkań socjalnych i różne inne projekty socjalne. Dużą wagę przywiązuje do wyrównywania szans ekonomicznych i społecznych kobiet i mężczyzn.
Dzięki solidarności deponentów z kredytobiorcami realizującymi ważne projekty społeczne i ekologiczne, ABS może udzielać kredytów, które są niżej oprocentowane niż kredyty w innych bankach. ABS systematycznie zwiększa swoją sumę bilansową, liczbę personelu i obsługiwanych klientów. Według danych na koniec czerwca 2007 roku jego suma bilansowa wynosiła 756 mln franków szwajcarskich, bank zatrudniał 67 pracowników i obsługiwał ponad 20 tysięcy klientów. Podobne banki istnieją prawie w każdym kraju na świecie. l
Autor jest profesorem Instytutu Handlu Zagranicznego Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Gdańskiego
1 Zob. E. Gostomski, Znaczenie banków dla biednych ludzi w procesie wzrostu aktywności gospodarczej w najsłabiej rozwiniętych krajach świata w: „Problemy Współczesnej Gospodarki Światowej”, nr 23, Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2006, s. 39-40