Polska nie jest jedynym krajem, który wprowadził w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia wielofilarową reformę emerytalną opartą na konstrukcji rekomendowanej przez Bank Światowy. Również Rosja zreformowała swój system emerytalny, opierając się na założeniach Banku Światowego.
Federacja Rosyjska odziedziczyła system emerytalny po Związku Sowieckim – powszechny system oparty na zasadzie repartycyjnej (PAYG), którego istotnym elementem (podobnie jak w Polsce i innych krajach byłego bloku wschodniego) był system przywilejów dla poszczególnych grup zawodowych. Eksperci Banku Światowego w analizie (M. Rashid, I. Thompson, H. von Gersdorff i E. Zotova – „Pension reform in Russia: Design and Implementation”) wskazywali, że przywilejami objętych było ponad 250 kategorii pracowników i grup zawodowych.
Na starych zasadach
Federacja Rosyjska wprowadziła w 1991 roku system emerytalny oparty na dotychczas funkcjonujących rozwiązaniach. System ten był finansowany ze składek opłacanych przez pracodawców (28 proc. wynagrodzenia) i pracowników (1 proc. wynagrodzenia) i przekazywanych do Funduszu Emerytalnego Federacji Rosyjskiej. System emerytalny Federacji Rosyjskiej wprowadzony w 1991 roku obejmował także osoby pracujące dla podmiotów prywatnych, samozatrudnionych, wyeliminował także różnice między pracownikami zatrudnionymi w miastach i na wsiach oraz zapewniał emeryturę socjalną osobom, które nigdy nie pracowały. Pewne zmiany w systemie nastąpiły w 1998 roku, gdy wprowadzono nową formułę wyliczania emerytury. Problemem systemu był brak klarownych rozwiązań dotyczących waloryzacji przyznanych świadczeń oraz niski wiek emerytalny.
Prawo do emerytury mają mężczyźni w wieku 60 lat (o ile przepracowali 25 lat) oraz kobiety w wieku 55 lat (o ile przepracowały 20 lat). Od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku dość powszechne było przekonanie, że system emerytalny wymaga zmian (M. Góra, O. Rohozynsky i O. Sinyakowskaya – „Pension Reform Options for Russia and Ukraine: A Critical Analysis of Available Options and Their Expected Outcomes”). Starzejące się społeczeństwo, ekonomiczna niestabilność i rosnąca szara strefa negatywnie wpływały na sytuację Funduszu Emerytalnego Federacji Rosyjskiej, konieczność zmian potwierdziły dodatkowo konsekwencje kryzysu finansowego 1998 roku. W związku z tym prezydent Putin powołał Narodową Radę ds. Reformy Emerytalnej. W efekcie jej prac zaproponowano rozwiązania wprowadzające w Federacji Rosyjskiej od stycznia 2002 roku wielofilarowy system emerytalny.
Wsparcie Banku Światowego
Zdaniem J.B. Wilamsona, S.A. Howling i M.L. Maroto („The political economy of pension reform in Russia: Why partial privatization?”) istotny wpływ na kształt nowego systemu emerytalnego w Federacji Rosyjskiej miał Bank Światowy. Zaoferował on 800 mln USD Social Protection Adjustment Loan uwarunkowanej rozwiązaniem przez Rosję problemu braku reformy emerytalnej. Bank Światowy nie określił co prawda wprost, jaki charakter powinna mieć ta reforma, ale władze rosyjskie skorzystały z rozwiązań opartych na spopularyzowanym przez bank modelu trójfilarowym.
System emerytalny Federacji Rosyjskiej jest oparty na dwóch obowiązkowych filarach i jednym dobrowolnym. System obowiązkowy, podobnie jak w Polsce, oparty jest na zasadzie zdefiniowanej składki.
Pierwszy filar tworzą dwa komponenty: powszechny, oparty na zasadzie repartycyjnej, finansowany przez zunifikowany podatek społeczny opłacany przez pracodawców (podstawowa część emerytury pracowniczej) – gwarantowany jest dla wszystkich obywateli przez Federację Rosyjską, finansowany na zasadzie repartycyjnej ze składek ubezpieczeniowych (ubezpieczeniowa część emerytury pracowniczej). Drugi filar finansowany jest na zasadzie kapitałowej w wyniku inwestowania składek ubezpieczeniowych (kapitałowa część emerytury pracowniczej). System obowiązkowy uzupełnia trzeci filar – dobrowolne oszczędności emerytalne – pracownicze i indywidualne.
Deficyt systemu
Podatek społeczny i składki emerytalne przekazywane są do Funduszu Emerytalnego Federacji Rosyjskiej. Od 2004 roku kapitałowa część emerytury pracowniczej może być zapewniana nie tylko przez Fundusz Emerytalny Federacji Rosyjskiej, ale także przez prywatne fundusze emerytalne, zarządzane przez prywatne spółki zarządzające. O ile ubezpieczony nie dokona innego wyboru, jego oszczędności są zarządzane przez Fundusz Emerytalny Federacji Rosyjskiej. Według danych russiaprofile.org jedynie 4 proc. uprawnionych zdecydowało się na powierzenie podmiotom prywatnym zarządzania kapitałową częścią emerytury pracowniczej.
Zreformowany system emerytalny w Rosji nie zapewnia osiągnięcia nawet w długim terminie zbilansowania systemu emerytalnego, ponieważ istotnym problemem jest sytuacja demograficzna Rosji. Ludność Rosji zmalała przez 20 lat (od 1989 roku) o około 6 milionów osób. Obecnie w Federacji Rosyjskiej występuje znacznie krótsza długość życia niż w krajach Europy Zachodniej, co oznacza, że w przyszłości powinna ona ulec znacznemu wydłużeniu, co przy nieznacznie wyższej dzietności niż w Polsce prowadzić będzie do istotnego pogorszenia proporcji między pracującymi a świadczeniobiorcami. Jednocześnie niska oczekiwana długość życia mężczyzn (przy urodzeniu – 61,83 lat wg danych z 2008 roku przytoczonych w raporcie „Pension Reform Options for Russia and Ukraine: A Critical Analysis of Available Options and Their Expected Outcomes”) istotnie utrudnia podniesienie ich wieku emerytalnego oraz zniesienie przywilejów emerytalnych.
W krajach postkomunistycznych
Zmiany systemu emerytalnego w Federacji Rosyjskiej wpisują się dobrze w obecny trend w byłych krajach obozu socjalistycznego, w których po przejściu z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej niezbędne było także przeprowadzenie zmian w systemach emerytalnych (dostosowania ich zarówno do nowej rzeczywistości gospodarczej i nowej sytuacji na rynku pracy, jak i do pogarszającej się sytuacji demograficznej). W wielu z tych krajów zdecydowano się na znacznie odważniejsze reformy systemów emerytalny niż w krajach Europy Zachodniej. Reformy te w znacznym stopniu opierały się na trójfilarowym modelu spopularyzowanym przez Bank Światowy w drugiej połowie lat 90. Stąd tak duże podobieństwa systemowe, przy zachowaniu lokalnej specyfiki, zreformowanych systemów emerytalnych w byłych krajach Europy Centralnej i Wschodniej. W efekcie dużo łatwiej porównywać systemy emerytalne tych krajów niż systemy emerytalne rozszerzonej Unii Europejskiej.
Paweł Pelc
radca prawny, wiceprezes Stowarzyszenia Rynku Kapitałowego UNFE
Tekst wyraża prywatne poglądy autora a nie instytucji, z którymi jest związany zawodowo.
Źródło: Gazeta Bankowa