Podstawą działania islamskich banków i innych instytucji finansowych są zasady bezpośrednio wynikające z Koranu i prawa szariatu. Islam, podobnie jak w początkowej fazie swego rozwoju czyniły to inne wielkie religie monoteistyczne: judaizm i chrześcijaństwo, zakazuje pobierania wszelkiego rodzaju odsetek od kapitału. Koran, święta księga muzułmanów, zachęca do dokonywania transakcji i wymiany dóbr, głosząc „Bóg dozwolił handel, a zabronił lichwy” (Koran 2, 275). O ile żydzi i chrześcijanie po długich i trudnych rozważaniach zmienili zdanie na temat pobierania odsetek i dzisiaj nie mają wyrzutów sumienia z powodu otrzymywania lub płacenia godziwych odsetek, to muzułmanie nadal odrzucają oprocentowanie kapitału, nazywając je lichwą. W kulturze muzułmańskiej lichwa należy do najgorszych form wyzysku.
Zasady i produkty
Chociaż lichwa w pełnym znaczeniu tego słowa jest zabroniona, muzułmańscy uczeni na przestrzeni dziejów podejmowali próby złagodzenia tego zakazu. Już w średniowieczu wypracowano rozwiązania prawne, które pozwalały obejść obowiązujący zakaz pobierania odsetek. Dopuszczono mianowicie stosowanie tzw. podwójnej sprzedaży. Polegało to na tym, że osoba X pragnąca zaciągnąć pożyczkę od osoby Y, sprzedawała jej określony towar, za który otrzymywała potrzebną gotówkę. Następnie zaraz po tej transakcji odkupywała ten sam towar po nieco wyższej cenie, jednak nie płaciła od razu ustalonej sumy pieniędzy, lecz zapłata następowała w ratach w późniejszym terminie. Przedmiot transakcji stawał się przy tym zabezpieczeniem spłaty długu. Ta podwójna sprzedaż to nic innego jak uzyskanie pożyczki spłacanej później wraz z odsetkami. Była ona akceptowana przez prawo szariatu, ponieważ występowały w niej osoby, które były kupcami a nie bankierami.
Również we współczesnych systemach bankowych, szczególnie w świecie muzułmańskim, wypracowano wiele praktyk, które umożliwiają rezygnację z odsetek bankowych i jednocześnie w końcowym rozrachunku pozwalają uzyskać wyniki podobne do dochodów odsetkowych osiąganych przez tradycyjne banki. Należy przy tym pamiętać, że chociaż banki islamskie działają zgodnie z zasadami Koranu, nie są instytucjami religijnymi, lecz finansowymi nastawionymi na osiąganie zysków.
Koncepcja funkcjonowania banków zgodnie z prawem szariatu, a więc z pominięciem transakcji spekulacyjnych i lichwiarskich oraz zakazem finansowania przemysłu tytoniowego i spirytusowego, produkcji wieprzowiny, broni czy takich inwestycji jak kluby nocne i kasyna gry, powstała w połowie XIX wieku, a rozwinięta została w latach dwudziestych ostatniego stulecia.
Za pierwszy bank islamski na świecie uważa się utworzone w 1963 r. w Mit Ghmar Egipskie Towarzystwo Oszczędnościowe, które w latach 70. połączyło się z większym bankiem niestosującym odsetek – Nasser Social Bank. Towarzystwo jako typowa instytucja wiejska przyjmowało na zasadzie bezodsetkowej depozyty od rolników i drobnych przedsiębiorców, w oparciu o które udzielało kredytów na finansowanie małych przedsiębiorstw produkcyjnych i handlowych. Kredyty rzecz jasna również nie były oprocentowane. Towarzystwo partycypowało jedynie w zyskach kredytobiorców, a w razie wystąpienia u nich strat, także w stratach.
Od lat siedemdziesiątych XX wieku banki islamskie zaczęto tworzyć w wielu krajach arabskich oraz w Turcji, Pakistanie, Iranie, Bangladeszu, Malezji, Indonezji, Singapurze, a później także w Rosji i krajach rozwiniętych, w których występują większe enklawy ludności muzułmańskiej.
Generalnie banki islamskie są mniejsze niż tradycyjne banki, ale pod względem wykonywanych funkcji zbytnio się od nich nie różnią, koncentrując się na działalności depozytowej, finansowaniu przedsięwzięć prywatnych i komercyjnych oraz na rozliczaniu transakcji. Natomiast duże różnice istnieją w palecie oferowanych produktów i w organizacji przedsiębiorstwa bankowego.
2/3 środków udostępnianych przez banki islamskie kredytobiorcom trafia do nich za pośrednictwem produktu o nazwie murabahah. Jest to szczególna forma kredytu ratalnego, w której bank występuje jako pośrednik (zob. rys.).
Produkt murabahah polega na tym, że bank nabywa najpierw dobro, które chce kupić nabywca, dokonując przy tym natychmiastowej płatności. Następnie bank sprzedaje je klientowi według kosztu zakupu, powiększonego o swoją marżę. Marżę banku ustala się na takim poziomie, aby pokrywała koszty administracyjne i koszty ryzyka ponoszone przez bank i zapewniała mu zysk. Do czasu przekazania towaru klientowi, bank ponosi zań pełną odpowiedzialność. Następnie klient zaczyna dysponować dobrem, zobowiązując się do uregulowania w późniejszym terminie w ratach lub jednorazowo swoich zobowiązań wobec banku. Ważne jest przy tym, aby przedmiot transakcji istniał w momencie sprzedaży i był własnością sprzedającego, a cena była definitywnie uzgodniona i nie podlegała zmianie.
Drugą popularną formą finansowania przez banki projektów inwestycyjnych klientów (kapitałobiorców) jest mudarabah. Jest to kontrakt finansowy zawarty między bankiem a kapitałobiorcą zarządzającym spółką. Bank zapewnia kapitał na finansowanie projektu w zamian za udział w zyskach, ale w razie wystąpienia straty musi ją pokryć z własnych środków.
Podobny charakter ma musharakah, z tą różnicą, że tutaj wszystkie zaangażowane w projekcie podmioty stawiają do dyspozycji potrzebny kapitał i uczestniczą w zarządzaniu. Wypracowany zysk następnie dzielą między siebie lub pokrywają straty, jeśli także wystąpią, proporcjonalnie do wniesionego kapitału.
Znanym produktem banków islamskich jest również ijarah, który jest podobny do leasingu operacyjnego i często stosowany do finansowania zakupu samochodów osobowych. Ijarah polega na tym, że bank kupuje dany obiekt (np. samochód) i oddaje go w użytkowanie leasingobiorcy w zamian za uiszczanie przez niego uzgodnionych płatności ratalnych. Te w przeciwieństwie do musharakah mogą zmieniać się w trakcie okresu eksploatacji.
O ile leasing operacyjny nie budzi zastrzeżeń natury religijnej u muzułmanów, to leasing finansowy może być zaakceptowany dopiero po spełnieniu kilku warunków:
- leasingodawca musi ponosić ryzyko związane z leasingiem jako rzeczywisty właściciel przedmiotu,
- płatności leasingowe nie mogą się rozpocząć przed wejściem w posiadanie przedmiotu przez leasingobiorcę i nie powinny wychodzić poza możliwy okres eksploatacji przedmiotu przekazanego w leasing,
- za wszystkie wady produkcyjne i uszkodzenia przedmiotu oddanego w leasing w trakcie eksploatacji odpowiedzialność musi ponosić leasingodawca.
- Ijarah stosuje się także przy finansowaniu nieruchomości mieszkaniowych. Transakcja ta przebiega w następujący sposób:
- klient wybiera na rynku nieruchomość i uzgadnia jej cenę;
- bank zakupuje wskazaną nieruchomość ze swoich środków i oddaje ją w użytkowanie klientowi;
- klient spłaca bankowi przez 15 lub więcej lat całą należność w stałych ratach;
- nieruchomość zapisana jest w księdze wieczystej na nazwisko klienta i jest w niej wypis o prawie banku do niej jako zastawie pożyczki;
- klient płaci bankowi czynsz za korzystanie z nieruchomości;
- czynsz uwzględnia stopień spłaty kredytu zaciągniętego na nieruchomości;
- klient może wykupić całą nieruchomość w dowolnym czasie.
Instrumenty finansowe oferowane przez banki islamskie mają charakter udziałowy i z natury rzeczy obarczone są dużym ryzykiem. Przypominają one akcje oraz udziały w spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością bądź udziały w funduszach inwestycyjnych.
W krajach islamskich tworzone są też substytuty papierów dłużnych w postaci sukuk, emitowanych także przez rządy krajów muzułmańskich.
Banki islamskie przyjmują depozyty, od których zgodnie z zasadą szariatu nie wypłacają odsetek. Jedną z form oszczędzania w bankach islamskich jest amana. Są to zwracane na żądanie klientów depozyty, które klienci przechowują w banku ze względów bezpieczeństwa. Choć bank nie wypłaca od nich odsetek, może wykorzystywać je do finansowania różnych projektów. W celu zachęcenia klientów do przechowywania swoich środków w bankach islamskich instytucje te stosują zachęty w postaci różnych nagród dla deponentów. Deponenci mogą też otrzymać od banku krótkoterminowe nieoprocentowane pożyczki, pokrywając przy tym bankowi jedynie koszty administracyjne związane z ich udzieleniem.
Osobom znajdującym się w bardzo trudnej sytuacji materialnej banki islamskie mogą udzielać pożyczek praktycznie bez opłat (co najwyżej pobierane są drobne opłaty na pokrycie kosztów administracyjnych). Chodzi tutaj o pożyczki osobiste, zdrowotne i pożyczki na cele edukacyjne. Zwrot takiej pożyczki następuje dopiero wtedy, gdy pożyczkobiorca jest w stanie ją spłacić.
Ekspansja
Bankowość islamska od kilkunastu lat odnotowuje wysoką dynamikę wzrostu. W latach 1995-2007 aktywa wszystkich banków islamskich zwiększały się w tempie 10-15 proc. rocznie i w 2005 r. przekroczyły 300 mld dol. W 2005 r. we wszystkich regionach świata, gdzie występują większe skupiska muzułmanów, funkcjonowało ponad 300 banków islamskich oferujących produkty odpowiadające zasadom określonym w Koranie i prawie szariatu. Banki islamskie zyskują coraz większą akceptację i uznanie w krajach muzułmańskich. Wychodzą też ze swoją ofertą na rynki krajów wysoko rozwiniętych, stając się integralną częścią globalnego systemu finansowego.
W krajach muzułmańskich istnieją zarówno banki, które oferują wyłącznie produkty bankowości islamskiej, jak i tradycyjne banki, które dodatkowo otworzyły departamenty bankowości islamskiej. Trzecią grupę instytucji bankowych, mających w swej ofercie produkty islamskie, tworzą spółki zależne wielkich światowych koncernów finansowych, jak np. Citi Islamic Investment Bank czy HSBC Amannah Finance.
Stosunkowo nowym zjawiskiem jest oferowanie produktów bankowości islamskiej w Europie Zachodniej, przez banki arabskie lub duże światowe koncerny finansowe mieszkającym tam wyznawcom Mahometa (szczególnie w Wielkiej Brytanii i Szwajcarii). Banki te zatrudniają w swoich placówkach personel znający język arabski i specjalistów od prawa szariatu.
Cechą charakterystyczną banków islamskich jest istnienie w nich Rady Nadzorczej Szariatu, która stoi na straży przestrzegania przez te instytucje zasad islamskiego prawa. Skupia ona uczonych w dziedzinie religii muzułmańskiej. Jest w pełni niezależna i do jej kompetencji należy zatwierdzanie decyzji podjętych przez najwyższe organy banku, w tym także dotyczących wprowadzenia na rynek nowych produktów depozytowych lokacyjnych i instrumentów finansowania projektów inwestycyjnych.
PROF. EUGENIUSZ GOSTOMSKI
Autor jest pracownikiem Uniwersytetu Gdańskiego