Przepisy prawa o ochronie obrotu gospodarczego mają więc pełnić istotną rolę pomocniczą w zwalczaniu nieuczciwych zachowań w obrocie gospodarczym, o ile oczywiście zostaną stworzone podstawy organizacyjne do efektywnego ścigania sprawców przestępstw gospodarczych, w tym przestępstw na szkodę wierzycieli.
Wraz z nowelizacją Kodeksu karnego z 1998 roku pojawił się w nim nowy rozdział (Rozdział XXXVI) zatytułowany „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu”. Katalog typów przestępstw w rozdz. XXXVI jest stosunkowo skromny – w porównaniu z liczbą przestępstw gospodarczych włączonych do ustaw dodatkowych – zawiera on bowiem 22 typy podstawowe, sześć kwalifikowanych i jeden typ uprzywilejowany.
Rozdział ten, wraz z regulacjami zawartymi w innych rozdziałach kodeksu, zawiera nowoczesne rozwiązania dostosowane do warunków gospodarki wolnorynkowej – nawiązując zarówno do tradycji Kodeksu karnego z 1932 r., jak i uwzględniając najnowsze ustawodawstwo Niemiec, Austrii, Szwajcarii, Japonii czy USA. Przepisy w nim zawarte chronią reguły obrotu gospodarczego i gospodarki wolnorynkowej z możliwym interwencjonizmem państwowym, i skierowane są zwłaszcza przeciwko wynaturzeniom przynoszącym szkodę państwu i podmiotom uczestniczącym w działalności gospodarczej.
Poniżej omówione zostaną przepisy penalizujące zachowania niesolidnych i nieuczciwych kontrahentów, tzn. przestępstwa popełnione na szkodę wierzycieli (art. 300-303 Kk). Typy tych przestępstw są zróżnicowane. Ze względu na bezpośrednie przedmioty ochrony czy podobne sposoby działań sprawczych niektóre z tych przestępstw można łączyć w odrębne grupy.
Przestępstwa na szkodę wierzycieli, choć różne w sposobach działania, mają te same przedmioty zamachu. Są nimi interesy wierzycieli oraz ponadindywidualne interesy społeczeństwa, zagrożone konsekwencjami gospodarczych i socjalnych strat ponoszonych bezpośrednio przez wierzycieli. Niemal we wszystkich typach przestępstw tej grupy (wyjątek art. 303 Kk) powtarzają się dwa znamiona: „dłużnik” i „wierzyciel”. W większości z nich dłużnik jest sprawcą, a wierzyciel pokrzywdzonym.
Kolejne powtarzane w omawianych przepisach znamiona to „upadłość” i „niewypłacalność”. Upadłość bądź niewypłacalność – jako znamiona sytuacji, w której działa sprawca – nie muszą nastąpić, wystarczy zagrożenie nimi. Przepisy art. 300-303 Kk zawierają aż dziewięć podstawowych typów przestępstw, dwa kwalifikowane (art. 300 § 3 Kk i art. 303 § 2 Kk) oraz jeden uprzywilejowany (art. 303 § 3 Kk).
Niezaspokojenie wierzyciela (art. 300 Kk)
Jeśli dłużnik, w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, że usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega on karze pozbawienia wolności do lat 3 (art. 300 § 1 Kk).
Zgodnie z uchwałą SN z 20 listopada 2000 r. (I KZP 31/00 OSNKW 2001/1-2/5), zagrożonym niewypłacalnością w rozumieniu art. 300 § 1 k.k. może być każdy dłużnik podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą.
Przepis z art. 300 Kk reguluje takie działanie sprawcy, które przez wysoki stopień społecznej szkodliwości godzi w interes wierzycieli obrotu gospodarczego, wyrządzając im dotkliwą stratę. W przepisie tym ustawodawca penalizuje zachowanie dłużnika polegające na jego nieprzypadkowym bankructwie, to znaczy takim, w którym dłużnikowi możemy zarzucić, iż działał celowo, podstępnie i w sposób przemyślany. Przedmiotami majątku dłużnika są w szczególności: prawa majątkowe – prawa rzeczowe (własność i inne prawa rzeczowe), wierzytelności, prawa do spadku, a także prawa na dobrach niematerialnych – prawa autorskie i wynalazcze.
Jest to przestępstwo indywidualne, skutkowe, a sprawcą może być jedynie dłużnik. Przestępstwo to można popełnić w obu postaciach winy umyślnej (zamiar bezpośredni i ewentualny). Dla wierzyciela poszukującego ochrony karnej na gruncie art. 300 § 1 Kk istotne znaczenie mają następujące okoliczności:
- czy jego dłużnik znajduje się w stanie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości;
- czy jego dłużnik, będąc zagrożony niewypłacalnością lub upadłością, usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, rzeczywiście lub pozornie obciąża albo uszkadza składniki swojego majątku;
- czy skutkiem tego jest udaremnienie lub uszczuplenie jego zaspokojenia.
Przesłanka pierwsza ma o tyle istotne znaczenie, że dopóki dłużnik nie będzie zagrożony niewypłacalnością lub upadłością, dopóty opisane w art. 300 § 1 Kk czynności wykonawcze, nawet jeżeli doprowadzą do udaremnienia lub uszczuplenialenia zaspokojenia wierzyciela, na gruncie tego przepisu pozostaną bezkarne. Ustawodawca uznał, że tak długo, jak dłużnik nie jest zagrożony niewypłacalnością lub upadłością – nawet jeżeli podejmuje opisane w art. 300 § 1 Kk czynności szkodzące wierzycielowi – to temu ostatniemu przysługują środki ochrony cywilnej, np. actio pauliana, wystarczające do ochrony jego praw majątkowych.
Istotę stanu zagrożenia niewypłacalnością lub upadłością wyraża J. Majewski, który twierdzi, że znamię grożącej niewypłacalności lub upadłości obejmuje wszelkie sytuacje, w których istnieje obiektywnie konkretne, realne nadejście upadłości lub niewypłacalności dłużnika – niebezpieczeństwo, z którym należy się liczyć.
Przesłanka druga określa istotę tego czynu, określonego w art. 300 § 1 Kk, polega na udaremnieniu lub uszczupleniu zaspokojenia wierzyciela, czyli na takim zachowaniu się dłużnika, którego skutkiem jest całkowite uniemożliwienie zaspokojenia prawnie istniejących roszczeń wierzyciela lub tylko częściowe ich zaspokojenie. Czynnościami wykonawczymi sprawcy określonymi w § 1 są: usuwanie, ukrywanie, zbywanie, darowanie, uszkadzanie, zniszczenie albo rzeczywiste lub pozorne obciążanie mienia dłużnika.
W przypadku dwóch pierwszych czynności wykonawczych dłużnik nie wyzbywa się swych praw majątkowych, a tylko tworzy stan, w którym wierzyciel ma poważne trudności z „odnalezieniem” majątku dłużnika w celu dokonania czynności niezbędnych do zaspokojenia swoich roszczeń (np. wskazanie komornikowi w celu zajęcia). Wykładnia obu tych pojęć może być o tyle utrudniona, że w praktyce wywołują one ten sam skutek. Użycie pojęcia „ukrywa” pozwala przyjąć, że chodzi tu o dwie formy czynu, tj. działanie i zaniechanie.
Pierwsza z nich powinna polegać na ukryciu rzeczy w czystym sensie fizycznym. W przypadku drugiej formy czynu wystarczy samo zaprzeczenie posiadania. Jest rzeczą oczywistą, że ta forma ukrywania będzie związana zawsze z konkretną czynnością dokonywaną w interesie wierzyciela. Usuwanie, to – jak się wydaje – działanie polegające z zasady na wywiezieniu określonych rzeczy poza obszar potencjalnego działania wierzycieli. Czyli dłużnik w takiej sytuacji również nie wyzbywa się praw własności, ale – w przeciwieństwie do ukrywania – nie ma bezpośredniej, szybkiej możliwości objęcia rzeczy we władanie, choć niewątpliwie nie traci kontroli nad losem usuniętych rzeczy. Innymi słowy, przy czynnościach wykonawczych tego rodzaju chodzi o takie zachowanie dłużnika, na skutek którego dłużnik nie pozbawia się możliwości bezpośredniego władania rzeczą lub pozostawia sobie możliwość przywrócenia władania, ale w stosunku do osób trzecich stwarza pozory utraty prawa własności.
Uszkodzenie rzeczy to zmniejszenie wartości majątkowej przedmiotu poprzez spowodowanie takich zmian w jego istocie, że bez odpowiednich nakładów nie można z niej uczynić użytku gospodarczego.
Najbardziej dyskusyjny charakter może mieć wykładnia pojęć zbycia lub rzeczywistego obciążenia majątku dłużnika. Co do pozornych postaci obu czynności nie ulega wątpliwości, że takie zachowanie sprawcy wyczerpywałoby znamiona przestępstwa określonego w art. 300 § 1 Kk, gdyż świadczyć one będą, że zamiarem sprawcy jest ochrona swego majątku przed wierzycielami (poprzez fikcyjne zbycie lub obciążenie poszczególnych składników majątku dłużnika).
Trzecia z wyżej wymienionych przesłanek określa opisywane przestępstwo jako przestępstwo skutkowe, czyli posiadające skutek w postaci udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela, który należy do znamion tego przestępstwa, i musi być spowodowane przez czynności sprawcze taksatywnie wymienione w tym przepisie. Dla bytu omawianego przestępstwa wystarczy zrealizowanie przez dłużnika tylko jednej z czynności sprawczych – jeżeli skutkiem tego było udaremnienie lub uszczuplenie zaspokojenia wierzyciela.
Przestępstwo z art. 300 § 1 Kk jest niewątpliwie przestępstwem materialnym. Większość autorów przyjmuje jednak, że pojęcie „udaremnia lub uszczupla zaspokojenie roszczeń wierzyciela” jest tożsame z pojęciem „wyrządzenia szkody”, o którym mowa w § 3 art. 300 Kk, tj. typie kwalifikowanym przestępstwa udaremnienia zaspokojenia roszczeń wierzyciela. Tym samym, za dominujący należy uznać pogląd, w myśl którego skutek należący do znamion przestępstwa z art. 300 § 1 Kk polega na wyrządzeniu szkody majątkowej wierzycielowi.
Na gruncie art. 300 § 2 Kk, interesy majątkowe wierzycieli chronione są przez równoczesną ochronę powagi orzeczeń sądu lub innego organu państwowego, wydanych w sprawach dotyczących wierzycieli. Każde zachowanie skierowane przeciwko wykonaniu orzeczenia sądu lub innego organu państwowego godzi bowiem nie tylko w porządek prawny, ale także chronione interesy uprawnionych osób.
Czynności wykonawcze sprawcy z art. 300 § 2 Kk są powtórzeniem czynności z § 1 art. 300 Kk, dlatego też pominiemy ich dokładne omawianie. Przedmiotem czynu z art. 300 § 2 Kk jest nie całe jego mienie (tak jak w przestępstwie z art. 300 § 1 Kk), lecz tylko mienie zajęte lub zagrożone zajęciem.
Treść omawianego przepisu prowadzi do wniosku, że dłużnik, działając w celu udaremnienia wykonania orzeczenia kompetentnego organu ma udaremnić lub uszczuplić zaspokojenie swojego wierzyciela, podejmując w stosunku do składników swojego majątku, które są zajęte lub zagrożone zajęciem, jedną z wymienionych w przepisie czynności wykonawczych. Dłużnik po to działa w celu udaremnienia wykonania orzeczenia sądu lub innego organu państwowego, aby tą drogą udaremniać lub uszczuplać zaspokojenie swojego wierzyciela. Aby zrealizować swój zamiar, jakim jest uchronienie swojego majątku przed egzekucją, postępowanie swoje kieruje przeciwko orzeczeniu sądu lub innego organu państwowego.
W § 3 art. 300 Kk wprowadzono kwalifikowany typ przestępstw określony w art. 300 § 1 Kk. Do znamion kwalifikujących należy przede wszystkim wyrządzenie szkody wielu wierzycielom. Ustawodawca posłużył się nieostrym pojęciem znamienia kwalifikującego, jakim jest określenie „wielu wierzycieli”. W doktrynie pojawiły się różne koncepcje wykładni tego pojęcia. Jednakże próba ścisłej jego wykładni nie wydaje się zasadna. Przede wszystkim, skoro ustawodawca posłużył się abstrakcyjnym pojęciem „wielu wierzycieli” jako znamienia kwalifikującego przestępstwa z § 1, to za przyjęciem surowszego traktowania czynu sprawcy będzie można już mówić wtedy, gdy szkoda zostanie wyrządzona co najmniej trzem wierzycielom, skoro przestępstwo z art. 300 § 1 Kk dotyczy działania na szkodę tylko jednego wierzyciela.
Oszukańcze wytransferowanie majątku przez dłużnika oraz bankructwo (art. 301 Kk)
Obejście obowiązku zwrotu długu i działanie na szkodę wierzycieli może przybrać postać pozornego bankructwa, które również stanowi przestępstwo. Penalizuje je artykuł 301 § 1 Kk, zgodnie z którym ten, kto będąc dłużnikiem kilku wierzycieli, udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności przez to, że tworzy w oparciu o przepisy prawa nową jednostkę gospodarczą i przenosi na nią składniki swojego majątku, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat. Artykuł ten przewiduje identyczną karę za samo doprowadzenie do upadłości lub niewypłacalności dłużnika mającego kilku wierzycieli (art. 301 § 2 Kk).
Jeżeli natomiast dłużnik doprowadził do takiego rezultatu w sposób lekkomyślny, w szczególności poprzez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania, to będzie on podlegał karze grzywny, ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 (art. 301 § 3 Kk).
W art. 301 § 1 Kk penalizowane są czynności polegające na wytransferowaniu przez dłużnika składników majątku na nową jednostkę gospodarczą. Czynności wykonawcze ujęto w tym przestępstwie bardzo wąsko: skutek należący do znamion przestępstwa można osiągnąć tylko poprzez przeniesienie majątku dłużnika na nowo utworzoną jednostkę gospodarczą.
Karalne zachowanie dłużnika polega na tworzeniu, na podstawie przepisów prawa, nowej jednostki gospodarczej i przeniesieniu na nią składników swojego majątku. Według K. Kruczalaka, jednostką gospodarczą jest jednostka, której głównym zadaniem i głównym przedmiotem działalności jest działalność gospodarcza – bez względu na przynależność do sektora gospodarki, a także bez względu na to, czy owa działalność gospodarcza prowadzona jest na potrzeby własne czy na zbyt, jak również na to, czy prowadzi się ją odpłatnie, czy darmo. W zasadzie w taki sposób należy pojmować pojęcie „jednostki gospodarczej” w art. 301 I Kk. Kierując się dyrektywami wykładni językowej, należy przyjąć, że utworzenie nowej jednostki gospodarczej jest tożsame z jej założeniem.
Jak słusznie zauważa J. Skorupka, karalne czynności sprawcze w omawianym przestępstwie nie obejmują „przejęcia” istniejącej już jednostki gospodarczej. Sposoby takiego przejęcia mogą być różne i w zasadzie uzależnione są od tego, w jakiej formie prawnej taka jednostka prowadzi działalność gospodarczą. Polegać to może na nabyciu nowych udziałów lub akcji w podwyższonym kapitale zakładowym lub akcyjnym, ich odkupieniu od dotychczasowych wspólników lub akcjonariuszy, wniesieniu wkładów itd. W każdym bądź razie „przejęcie” istniejącej jednostki gospodarczej ma polegać na zdobyciu w niej pozycji dominującej, pozwalającej dłużnikowi na prowadzenie działalności gospodarczej zgodnie z jego wolą i przeniesienie na nią składników swojego majątku. Nie wystarczy tutaj „zwykłe” wniesienie składników swojego majątku do innej jednostki.
Resumując: istota zachowania przestępczego spenalizowanego w art. 301 § 1 Kk polega na tym, że osoba będąca dłużnikiem kilku wierzycieli udaremnia lub ogranicza zaspokojenie ich należności przez to, że tworzy w oparciu o przepisy prawa nową jednostkę gospodarczą i przenosi na nią składniki swojego majątku. W wyniku tego przeniesienia dotychczasowa jednostka organizacyjna pozbawiona zostaje składników majątkowych, co z kolei powoduje zubożenie tej jednostki, a więc prowadzi do ograniczenia lub udaremnienia zaspokojenia należności wierzycieli. Najczęściej będą to sytuacje, w których dłużnik przenosi wartości majątkowe z jednej kontrolowanej przez siebie jednostki organizacyjnej na nową, wolną od długów, również znajdującą się pod jego rzeczywistą kontrolą.
Przenoszenie składników majątkowych na nową jednostkę gospodarczą może wyrazić się przez każdą czynność prawną rozporządzającą. Forma przenoszenia składników majątkowych jest nieistotna, ważne jest tylko to, aby była zgodna z obowiązującym krajowym porządkiem prawnym. Jednostką gospodarczą, w rozumieniu art. 301 § 1 Kk, może być każda osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, powołana do prowadzenia działalności gospodarczej.
Do przypisania odpowiedzialności za czyn z art. 301 § 1 Kk ważne jest ustalenie, czy dłużnik, tworząc nową jednostkę gospodarczą oraz przenosząc na nią składniki majątkowe z innej kontrolowanej przez siebie jednostki organizacyjnej, działał z zamiarem (bezpośrednim lub ewentualnym) udaremnienia lub ograniczenia zaspokojenia należności swoich wierzycieli. Dłużnik musi zdawać sobie sprawę, że przez swoje działanie może pokrzywdzić kilku wierzycieli lub większą ich liczbę i musi mieć zamiar wyrządzenia tym wierzycielom szkody lub się na to godzić.
Z kolejną odmianą przestępstw na szkodę wierzycieli mamy do czynienia w art. 301 §
2 Kk i 301 § 3 Kk. W pierwszym z tych przepisów określony został typ przestępstwa umyślnego bankructwa, zaś w drugim typ przestępstwa tzw. lekkomyślnego bankructwa. Podmiotem sprawczym jest dłużnik mający kilku wierzycieli, co należy rozumieć w ten sposób, że sprawca omawianego przestępstwa musi mieć co najmniej kilku wierzycieli, a więc przynajmniej trzech.
Istotą przestępstwa penalizowanego przez ustawodawcę w art. 301 § 2 Kk jest karalne umyślne doprowadzenie przez dłużnika do własnej upadłości lub niewypłacalności – na szkodę kilku wierzycieli – nazywane w doktrynie umyślnym bankructwem. Będzie to więc każde działanie lub zaniechanie podjęte przez dłużnika, które pozostaje w związku przyczynowym i prowadzi do skutku określonego w art. 301 § 2 Kk.
Nie zawsze przewidywalny charakter obrotu gospodarczego sprawia, iż wielu przedsiębiorców pomimo swoich wysiłków bankrutuje. Penalizacja zachowania przewidziana w omawianym przepisie dotyczyć będzie tylko zamierzonych działań dłużników, obliczonych na pokrzywdzenie wielu wierzycieli. Jeśli chodzi o stronę podmiotową omawianej regulacji, działanie sprawcy musi być działaniem z winy umyślnej. Znamię „doprowadza” jest w tym przepisie formułą na tyle pojemną, że praktycznie obejmuje każde zachowanie dłużnika, z którym można łączyć skutek w postaci upadłości lub niewypłacalności. Przykładowo jedynie można wskazać, że może ono polegać na trwonieniu części składowych majątku i zaciąganiu zobowiązań lub zawieraniu transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania.
Przestępstwo określone w art. 301 § 3 Kk to jedyny typ nieumyślny spośród przestępstw na szkodę wierzycieli. Istotą tego przestępstwa jest lekkomyślne, a więc bez zamiaru pokrzywdzenia wierzycieli, doprowadzenie do swojej upadłości lub niewypłacalności, szczególnie przez trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji sprzecznych z zasadami gospodarowania. Powyższe wyliczenie zawarte w omawianym przepisie ma charakter przykładowy. Sprawcy czynu zabronionego z ww. przepisu grozi kara grzywny, kara ograniczenia wolności albo kara pozbawienia wolności do lat 2.
Znamię trwonienia części składowych majątku oznacza działania polegające na niszczeniu majątku, zużywanie go bez potrzeby, nienależyte wykorzystywanie lub po prostu jego marnowanie. Lekkomyślne zachowanie dłużnika to zachowanie nieostrożne, będące przeciwieństwem roztropnego i rozważnego postępowania. W art. 301 § 3 Kk czynności sprawcze wskazane zostały przykładowo. Nie powoduje to zawężenia pola kryminalizacji tylko do czynności sprawczych wskazanych w tym przepisie. Sposoby lekkomyślnych zachowań dłużników podpadać będą pod znamię zaciągania zobowiązań lub zawierania transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania, o których mowa w
art. 301 § 3 Kk, z tym jednak zastrzeżeniem, że muszą one łamać zasady gospodarowania w sposób oczywisty.
Przestępstwa z art. 301 § 1-3 Kk może popełnić jedynie sprawca mający określone kwalifikacje, w tym przypadku sprawcą może być jedynie osoba będąca dłużnikiem kilku wierzycieli. Przestępstwa z art. 301 Kk są przestępstwami materialnymi, a do ich znamion należy alternatywnie określony skutek w postaci udaremnienia lub ograniczenia zaspokojenia należności wierzycieli.
Ze względu na znaczną karygodność przestępstwa określonego w art. 301 § 1-3 Kk oraz to, że w sposób szczególny godzą one w pewność obrotu gospodarczego, przestępstwa te są publiczno-skargowymi, ściganymi z urzędu.
Korumpowanie wierzycieli (art. 302 Kk)
Kolejne rodzaje przestępstw na szkodę wierzycieli określają typy przestępstw umieszczonych w art. 302 Kk. J. Skorupka określa je jako faworyzowanie wierzyciela (§ 1), przekupstwo wierzyciela (§ 2) oraz sprzedajność wierzyciela (§ 3).
Takiej samej karze jak za bankructwo, będące wynikiem lekkomyślności, podlega ten, kto w obliczu grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych (art. 302 § 1 Kk). Karany jest również sprawca, który w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobieżenia upadłości udziela lub obiecuje udzielić korzyści majątkowej wierzycielowi za działanie na szkodę innych wierzycieli, a także wierzyciel, który w związku z takim postępowaniem przyjmuje korzyść albo jej żąda. W obu przypadkach czyn zagrożony jest karą pozbawienia wolności do lat 3 (art. 302 § 2 Kk).
Dłużnik popełnia zatem czyn zabroniony określony w art. 302 § 1 Kk, gdy w razie grożącej mu niewypłacalności lub upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych. W świetle art. 302 § 1 Kk dłużnik, aby móc zrealizować czynności wykonawcze, musi być zagrożony niewypłacalnością lub upadłością. W omawianym przestępstwie dłużnikowi musi więc grozić, że przestanie płacić swoje długi lub jego majątek nie wystarczy na zaspokojenie długów albo znajdzie się w takim stanie majątkowym, że egzekucja prowadzona zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego nie przyniesie zaspokojenia jego wierzycielom.
W tym miejscu należy się zastanowić, jakie reguły postępowania określają sposób, a przede wszystkim kolejność, zaspokajania wierzycieli przez dłużnika zagrożonego upadłością lub niewypłacalnością. Według M. Pyziak-Szafnickiej, wobec niewypłacalności dłużnika nie istnieje rozwiązanie, które satysfakcjonowałoby wszystkich uprawnionych. Wierzyciele nieposiadający zabezpieczeń, niestety, muszą zaakceptować ten stan rzeczy.
Stosownie do art. 354 § 1 Kodeksu cywilnego, dłużnik obowiązany jest spełnić świadczenie, lecz o tym komu z oczekujących w kolejce wierzycieli zapłaci w pierwszej kolejności decyduje on sam. Podkreśla się, że jak długo nie zostanie ogłoszona upadłość dłużnika, tak długo pozostaje on wolny w dysponowaniu swoim majątkiem. W szczególności nie obowiązuje go żaden określony z góry porządek spełniania świadczeń.
Określony w art. 302 § 1 Kk czyn jest przestępstwem indywidualnym, którego sprawca określony został funkcjonalnie przez znamię „nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli”. Formuła ta sprawia, że podmiotem sprawczym omawianego przestępstwa jest dłużnik. Dla wierzycieli domagających się ochrony na gruncie omawianego przepisu ważne jest, że dłużnik-sprawca musi mieć co najmniej dwóch wierzycieli. Jest to najmniejsza liczba wierzycieli, przy której dłużnik może zrealizować znamię czynności wykonawczych określonych w tym przepisie – to jest nie mogąc zaspokoić wszystkich (czyli obu) wierzycieli, spłacać lub zabezpieczać tylko niektórych (jednego z nich), ze szkodą dla pozostałych (drugiego).
Przepis art. 302 § 2 i 3 Kk zawiera obie postacie łapownictwa wierzycieli, przy czym w § 2 mamy postać łapownictwa czynnego (przekupstwo lub inaczej korumpowanie wierzycieli), zaś w § 3 bierną postać łapownictwa (sprzedajność, zwana też sprzedajnością wierzycieli). Czynności te muszą nastąpić na szkodę innych wierzycieli. Pojęcie mogącej wystąpić szkody należy interpretować szeroko i może ona polegać chociażby na samym opóźnieniu w zaspokojeniu roszczeń wierzycieli.
Czyn sprawcy musi jednak pozostawać w związku z postępowaniem upadłościowym lub układowym. Korzyść, której sprawca udziela lub obiecuje udzielić wierzycielowi, i korzyść którą wierzyciel przyjmuje albo jej żąda, musi dotyczyć działania na szkodę innych wierzycieli w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości. Nadto musi to być korzyść nienależna, bezprawna, która nie przysługuje wierzycielowi.
Dla bytu przestępstw określonych w art. 302 § 2 i 3 Kk nie ma znaczenia, kto udzielił wierzycielowi korzyści majątkowej, ani też, od kogo wierzyciel przyjmuje korzyść albo jej żąda. Z reguły będzie to dłużnik, jednak może to być inny wierzyciel, a nawet osoba trzecia.
Oba przestępstwa mogą być popełnione umyślnie w zamiarze bezpośrednim, jakim jest w § 2 nakłonienie wierzyciela do działania w celu narażenia interesów pozostałych wierzycieli, zaś w § 3 działanie wierzyciela skierowane jest na uzyskanie korzyści majątkowych w zamian za działanie przeciwko interesom pozostałych wierzycieli.
(…)
Małgorzata Sędzicka
Pełny tekst artykułu w nr 2(18) 2009 „Przegądu Corporate Governance”