Dla wielu przedsiębiorców szybkie odzyskanie niespłaconych należności oznacza „być albo nie być” dla ich firm, tym bardziej że liczba transakcji transgranicznych z roku na rok rośnie. Jedną z recept na takie trudności jest Europejski Tytuł Egzekucyjny (dalej: ETE), będący dodatkowym – obok krajowych procedur – środkiem dostępnym dla wierzycieli, jest on bowiem uznawany i egzekwowany na całym terytorium UE. Wydany w jednym państwie będzie miał taką samą moc, jak gdyby wydany został w państwie, w którym żąda się jego egzekucji.
Kształtując równe i przejrzyste zasady procesu egzekwowania należności wobec wszystkich członków Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Wspólnota od dawna dąży do stworzenia środków umożliwiających współpracę sądową w sprawach cywilnych o charakterze transgranicznym – co jest niezbędne dla właściwego funkcjonowania Jednolitego Rynku Wewnętrznego. Efektem tego są przyjęte już przez Wspólnotę akty:
rozporządzenie Rady (WE) nr 1349/2000 z 29 maja 2000 r. w sprawie doręczania w państwach członkowskich dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych;
decyzja Rady 2001/470/WE z 28 maja 2001 r. ustanawiającą Europejska Sieć Sądową w sprawach cywilnych i handlowych;
rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych;
rozporządzenie (WE) nr 805/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z 21 kwietnia 2004 r. w sprawie utworzenia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych;
przyjęta 7 listopada 2006 r. ostateczna wersja rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady, ustanawiającego europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń transgranicznych.
Na podstawie tych aktów możliwe są różnorodne sposoby postępowania w sprawie dochodzenia przez wierzyciela jego interesów. W niniejszym opracowaniu pragnę omówić zawarte w nich zasady, skupiając się w szczególności na regulacji zawartej w rozporządzeniu (WE) nr 805/2004, a następnie przybliżyć istotę postępowania uregulowanego w rozporządzeniu (WE) nr 44/2001 oraz rozporządzeniu z 7 listopada 2006 r., które zacznie obowiązywać od 1 stycznia 2009 r. (z wyjątkiem art. 20a obowiązującego od 1 stycznia 2008 r.).
Dochodzenie roszczeń od zagranicznego kontrahenta na podstawie ETE
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady z 21 kwietnia 2004 r. o ustanowieniu europejskiego tytułu egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych weszło w życie 21 stycznia 2005 r. i obowiązuje na terytorium Unii Europejskiej, tj. bezpośrednio w systemach prawnych wszystkich państw członkowskich (z wyjątkiem Danii). Przedmiotowy akt przewiduje, że orzeczenie sądowe oraz inne tytuły egzekucyjne w postaci ugód oraz tzw. dokumentów urzędowych, dotyczące tzw. roszczeń bezspornych i pochodzące z jednego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, będą mogły być wykonane w każdym innym państwie członkowskim, w taki sam sposób, jak tytuły egzekucyjne wydane w tymże państwie.
Rozporządzenie to jest aktem prawnym samowykonalnym i nadaje się do bezpośredniego stosowania – bez potrzeby jego implementowania do prawa krajowego. Wierzyciel, dysponując wydanym przez sąd orzeczeniem (wyrokiem, ugodą sądową lub dokumentem urzędowym), uprawniającym do wszczęcia postępowania egzekucyjnego, może wystąpić w dowolnym czasie do sądu, który wydał to orzeczenie, z wnioskiem o wydanie zaświadczenia stwierdzającego, że wydane orzeczenie stanowi europejski tytuł egzekucyjny.
Przed nadaniem orzeczeniu wydanemu w państwie członkowskim, w którym dłużnik ma miejsce zamieszkania, zaświadczenia ETE, sąd bada spełnienie następujących przesłanek:
bezsporności roszczenia;
wymagalności roszczenia;
prawidłowości doręczenia dłużnikowi wszystkich wymaganych dokumentów;
wydania orzeczenia w państwie członkowskim, w którym dłużnik ma miejsce zamieszkania;
zachowania przepisów dotyczących jurysdykcji ustanowionych w rozporządzeniu nr 44/2001 oraz
wykonalności orzeczenia w państwie członkowskim wydania.
Należy przypomnieć, iż roszczenie uznaje się za bezsporne, jeżeli dłużnik:
wyraźnie uznał roszczenie lub zawarł ugodę zatwierdzoną przez sąd albo zawarł ugodę przed sądem w toku postępowania;
nigdy nie wniósł przeciwko roszczeniu sprzeciwu, zgodnie ze stosowanymi wymogami proceduralnymi wynikającymi z prawa państwa członkowskiego wydania, w toku postępowania sądowego;
nie stawił się ani nie był reprezentowany na rozprawie sądowej dotyczącej roszczenia, po początkowym zakwestionowaniu roszczenia w toku postępowania sądowego, pod warunkiem, że takie zachowanie traktuje się jako milczące uznanie roszczenia lub uznanie faktów przedstawionych przez wierzyciela na mocy prawa państwa członkowskiego wydania;
wyraźnie zgodził się co do roszczenia w dokumencie urzędowym (art. 3 ust. 1 rozporządzenia).
Nie ma więc potrzeby uprzedniego przeprowadzania odrębnego postępowania o uznanie i stwierdzenie wykonalności w państwie, gdzie orzeczenie lub inny tytuł ma być wykonane, zniesienie procedury tzw. exequatur.
Brak jurysdykcji sądu w trybie rozporządzenia nr 44/2001 powoduje, że nie można wydać zaświadczenia ETE, gdyż brak jurysdykcji sąd bada z urzędu. Jeżeli tylko części orzeczenia spełniają wymagania niezbędne dla wydania zaświadczenia ETE, dla tych części wydaje się częściowy ETE.
Zaświadczenie ETE wydawane jest przy zastosowaniu standardowego formularza, zawartego w załączniku do rozporządzenia – w tym samym języku co orzeczenie. Od wydania zaświadczenia ETE nie przysługuje odwołanie.
Na wniosek dłużnika, sąd właściwy w państwie członkowskim odmawia wykonania, jeżeli orzeczenie, któremu nadano zaświadczenie ETE, nie da się pogodzić z wcześniejszym orzeczeniem wydanym w jakimkolwiek państwie członkowskim bądź w państwie trzecim, pod warunkiem że:
wcześniejsze orzeczenie zostało wydane w odniesieniu do tego samego przedmiotu sporu i dotyczyło tych samych stron i
wcześniejsze orzeczenie zostało wydane w państwie członkowskim wykonania lub spełnia warunki konieczne dla jego uznania w państwie członkowskim wykonania, i
niemożność pogodzenia orzeczeń nie była i nie mogła być podniesiona w formie zarzutu w postępowaniu sądowym w państwie członkowskim wydania.
Zasadą jest, że orzeczenie lub nadanie mu zaświadczenia ETE nie mogą być przedmiotem kontroli pod względem merytorycznym w państwie członkowskim wykonania. Procedury egzekucyjne podlegają prawu państwa członkowskiego wykonania. Orzeczenie, któremu nadano zaświadczenie ETE, jest wykonywane na takich samych warunkach jak orzeczenie wydane w państwie członkowskim wykonania.
Orzeczenia sądów państw członkowskich Unii Europejskiej, ugody zawarte przed takimi sądami lub zatwierdzone przez takie sądy oraz dokumenty urzędowe sporządzone w państwach członkowskich UE, opatrzone w tych państwach zaświadczeniem europejskiego tytułu egzekucyjnego, są tytułami egzekucyjnymi i podlegają wykonaniu w Polsce po nadaniu klauzuli wykonalności – status ten reguluje art. 1153 Kpc. Przesądzenie tej ostatniej kwestii (potrzeba uzyskania klauzuli) jest szczególnie istotne, ponieważ rozporządzenie nie daje w tym zakresie jednoznacznej odpowiedzi.
Uznano więc, że skoro art. 20 ust. 1 rozporządzenia nr 805/2004 przewiduje, że procedury egzekucyjne podlegają prawu państwa wykonania, a obce orzeczenie, które zostało opatrzone zaświadczeniem europejskiego tytułu egzekucyjnego, podlega wykonaniu na takich samych zasadach jak orzeczenie własne, to można i należy wymagać, aby temu obcemu orzeczeniu, ugodzie, dokumentowi urzędowemu także była nadawana w Polsce klauzula wykonalności.
Ustawodawca krajowy stwierdził, że należy uregulować pewne procedury gwarantujące ochronę praw dłużnika oraz jak mają działać organy egzekucyjne i sądowe. Dodatkowo została wprowadzona reguła, że wszelkie orzeczenia, ugody, państw nadania wykonywane w Polsce muszą być zaopatrzone w klauzulę wykonalności państwa wykonania (państwa, w którym orzeczenie będzie wykonywane). W związku z tym przepisy niezbędne z punktu widzenia prawidłowego funkcjonowania rozporządzenia zostały wprowadzone do polskiego Kodeksu postępowania cywilnego – w drodze jego nowelizacji ustawą z 17 lutego 2006 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego. W trzeciej części tytułu I Kodeksu postępowania cywilnego ustawodawca wprowadził nowy dział IIa, zatytułowany Zaświadczenie europejskiego tytułu egzekucyjnego (art. 7951 – 7955).
Przepisy te zostały umieszczone w części Kodeksu postępowania cywilnego regulującej postępowanie egzekucyjne, gdyż wydawanie zaświadczeń nie jest już częścią postępowania rozpoznawczego, a ma służyć celom przyszłej egzekucji.
Organy właściwe do wydawania zaświadczenia ETE w odniesieniu do polskich tytułów spełniających wymagania wynikające z rozporządzenia, określa art. 795 Kpc. Treść § 1 tego artykułu dotyczącego orzeczeń i ugód jest ściśle zdeterminowana treścią art. 6 ust. 1 rozporządzenia. Natomiast § 2 art. 795 Kpc dotyczy wydawania zaświadczenia ETE w przypadku innych tytułów egzekucyjnych, czyli de facto „dokumentów urzędowych”, i w rozumieniu rozporządzenia jest już wyrazem określonego wyboru, który rozporządzenie pozostawia państwom członkowskim (art. 25 ust. 1 rozporządzenia). W tym zakresie proponuje się, aby zaświadczenie ETE wydawał organ sądowy. Jest nim sąd rejonowy, w którego okręgu tytuł został sporządzony.
Skład sądu określa art. 7952 Kpc, który stanowi, iż postanowienie w przedmiocie wydania zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego sąd wydaje w składzie jednego sędziego, niezależnie, jaki sąd będzie orzekał w danym przypadku.
Doręczenie postanowienia o odmowie wydania zaświadczenia ETE doręcza się tylko wierzycielowi – art. 7953 § 1 Kpc, który jest przepisem szczególnym w stosunku do art. 357 § 2 Kpc. Uznano, bowiem, że skoro z postanowienia o odmowie nie wynikają dla dłużnika żadne negatywne konsekwencje, to doręczanie mu w takim przypadku odpisu orzeczenia jest zbyteczne. Z tego wynika, że postanowienie uwzględniające wniosek na zasadach ogólnych, tj. art. 357 § 2 Kpc w związku z art. 13 § 2 Kpc, będzie doręczane z urzędu zarówno wierzycielowi, jak i dłużnikowi. Kodeks zawiera procedurę umożliwiającą uchylenie postanowienia o wydaniu zaświadczenia ETE w sytuacji, gdy okaże się, że istnieje określona w przepisach odrębnych podstawa do uchylenia zaświadczenia (art. 7954 § 1 Kpc), tj. gdy zostało w sposób oczywisty przyznane niesłusznie, biorąc pod uwagę wymogi ustanowione w rozporządzeniu (art 10 ust. 1 pkt b rozporządzenia).
W przedmiocie nadawania zaświadczenia ETE ustawodawca przewiduje zażalenia na trzy rodzaje postanowień o:
odmowie wydania zaświadczenia – które przysługuje tylko wierzycielowi (art. 7953 § 2 Kpc);
uchyleniu zaświadczenia (art. 7954 § 5 Kpc);
wydaniu zaświadczenia o utracie lub ograniczeniu wykonalności tytułu egzekucyjnego opatrzonego zaświadczeniem (art. 7955 § 2 Kpc).
Wobec braku przepisów normujących postępowanie wywołane wniesieniem zażalenia w ramach postępowania egzekucyjnego, należy się najpierw odwołać do przepisów o zażaleniu w postępowaniu „zwykłym”, a następnie – na podstawie art. 397 § 2 Kpc – do przepisów o apelacji. W końcu, gdyby zaszła taka konieczność, znajdą zastosowanie przepisy o postępowaniu przed sądem I instancji (art. 391 § 1 Kpc). Termin na wniesienie zażalenia jest tygodniowy i liczy się od doręczenia postanowienia, a gdy strona nie żądała w terminie przepisanym doręczenia postanowienia zapadłego na rozprawie – bez ogłoszenia. Zgodnie z art. 766 Kpc, w postępowaniu egzekucyjnym sąd rozpoznaje sprawy egzekucyjne na posiedzeniu niejawnym, chyba że zachodzi potrzeba wyznaczenia rozprawy albo wysłuchania na posiedzeniu stron lub innych osób. Jednakże wysłuchanie strony odbywa się, stosownie do okoliczności, albo przez spisanie protokołu w obecności lub nieobecności drugiej strony, albo przez oświadczenie strony na piśmie (art. 760 § 2 Kpc). Co za tym idzie, przepisy regulujące nadawanie zaświadczenia europejskiego tytułu egzekucyjnego przewidują przypadek obligatoryjnego wysłuchania wierzyciela przed uchyleniem tegoż zaświadczenia (art. 795” § 4 Kpc) – czyli może to zrobić na rozprawie albo w postaci oświadczenia na piśmie.
Powierzanie tej funkcji sądom okręgowym, na wzór regulacji z art. 1151 § 3 Kpc, byłoby nieuzasadnione, ponieważ – inaczej niż w przypadku orzeczeń czy ugód, o których mowa w niniejszym artykule – nadawanie klauzuli nie będzie tu poprzedzane stwierdzaniem wykonalności, należącym do kompetencji sądów okręgowych.
Przepisy Kodeksu postępowania cywilnego wprowadzają pewne ograniczenie w stosowaniu rozporządzenia w sprawie ETE – poprzez wprowadzenie wymogu uzyskania klauzuli wykonalności. Zgodnie z treścią art. 11531 art. 11532 Kpc, orzeczenia sądów państw członkowskich, ugody zawarte przed takimi sądami lub zatwierdzone przez takie sądy, oraz dokumenty urzędowe sporządzone w państwach członkowskich UE, opatrzone w tych państwach zaświadczeniem ETE, są tytułami egzekucyjnymi i podlegają wykonaniu w Polsce po nadaniu klauzuli wykonalności.
Tytułom egzekucyjnym, o których mowa powyżej, klauzulę wykonalności nadaje sąd rejonowy właściwości ogólnej dłużnika, a jeżeli tej właściwości nie można ustalić – sąd rejonowy, w którego okręgu ma być wszczęta egzekucja. Artykuł 11532 Kpc określa natomiast właściwość sądu do nadawania klauzuli w takich przypadkach. Na wzór regulacji zawartej w art. 781 § 2 Kpc, klauzulę nadaje sąd rejonowy właściwości ogólnej dłużnika, a jeżeli tej właściwości nie można ustalić – sąd rejonowy, w którego okręgu ma być wszczęta egzekucja.
Dochodzenie roszczeń na podstawie rozporządzenia nr 44/2001
Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych, w znacznym stopniu ułatwia przedsiębiorcy dochodzenie transgranicznych należności – poprzez uregulowanie właściwości międzynarodowej sądu oraz procedury uznawania i stwierdzania wykonalności orzeczeń. Rozporządzenie to ma zastosowanie w sprawach cywilnych i handlowych (w Polsce są one nazywane sprawami gospodarczymi – są to bowiem sprawy wynikające ze stosunków pomiędzy przedsiębiorcami w zakresie prowadzonej przez nich działalności gospodarczej), niezależnie od rodzaju sądu. Z rozporządzenia wyłączono jednak sprawy dotyczące upadłości oraz orzeczenia wydane przez sądy polubowne.
Na mocy przepisów powyższego rozporządzenia brukselskiego, wspólne przepisy o jurysdykcji mają zastosowanie wtedy, gdy pozwany ma miejsce zamieszkania w jednym z państw członkowskich. Pojęcie „miejsce zamieszkania” ma zastosowanie do osób fizycznych oraz osób prawnych. W przypadku tych ostatnich chodzi o miejsce, gdzie znajduje się ich statutowa siedziba, ich główny organ zarządzający lub ich główne przedsiębiorstwo. Pozwany nie mający miejsca zamieszkania w państwie członkowskim podlega krajowym przepisom o jurysdykcji, obowiązującym na terytorium państwa członkowskiego, w którym znajduje się sąd, przed którym wytoczono powództwo. Natomiast pozwany mający miejsce zamieszkania w państwie członkowskim, które nie jest związane rozporządzeniem brukselskim (np. w Danii), podlega przepisom Konwencji Brukselskiej.
W myśl rozporządzenia brukselskiego, przy zawarciu umowy strony mogą same określić, który z sądów będzie właściwy do rozpoznania ewentualnych sporów mogących wyniknąć z tej umowy. Jest to tzw. umowa o jurysdykcję. W umowie o jurysdykcję strony ustalają, że w razie powstania sporu między nimi zostanie on rozstrzygnięty przez sąd danego państwa członkowskiego. Taki sąd ma zasadniczo właściwość wyłączną. Strony mogą jednak zastrzec także jurysdykcję przemienną oraz wskazać jako właściwy do rozpoznania sporu np. sąd francuski, obok sądu polskiego. Najkorzystniejsze dla przedsiębiorców jest wskazanie w umowie o jurysdykcję konkretnego sądu danego państwa. Brak takiego doprecyzowania może znacznie wydłużyć okres dochodzenia należności.
Orzeczenia wydane w państwie członkowskim związanym rozporządzeniem brukselskim powinny być uznawane i wykonywane w innym państwie członkowskim (z wyjątkiem Danii). Jako zasadę wprowadzono uznawanie orzeczeń wydanych w państwie członkowskim z mocy prawa, po dokonaniu zwykłego formalnego sprawdzenia przedłożonych dokumentów i bez przeprowadzenia specjalnego postępowania, z wyjątkiem przypadku sporu co do uznania.
Warunkiem wszczęcia egzekucji w innym państwie członkowskim niż państwo, w którym wydano orzeczenie, jest dokonanie stwierdzenia jego wykonalności. Na podstawie rozporządzenia brukselskiego możliwe jest wykonanie orzeczenia sądowego wydanego w innym państwie członkowskim, jeśli to orzeczenie w tym państwie jest wykonalne. Orzeczenia wydane w jednym państwie członkowskim, i w tym państwie wykonalne, mogą być wykonywane w innym państwie członkowskim, jeżeli ich wykonalność w nim zostanie stwierdzona na wniosek uprawnionego (wnioskodawca może wnosić także o stwierdzenie wykonalności tylko części orzeczenia).
Zgodnie z orzeczeniem ETS, jeśli doszło do stwierdzenia wykonalności w pierwszej instancji, to wierzyciel chcąc zastosować środki zabezpieczające nie potrzebuje żadnego dalszego orzeczenia, zarządzenia tymczasowego ani klauzuli wykonalności dla tego zarządzenia – wystarczające jest tutaj postanowienie o stwierdzeniu wykonalności i to postanowienie wierzyciel składa u komornika celem zastosowania środków zabezpieczających.
Usuwanie przeszkód
Opisane powyżej procedury dochodzenia roszczeń od zagranicznych kontrahentów, pozwalają na sformułowanie podstawowego wniosku, że ogólnym celem działań podjętych przez Wspólnoty Europejskie w ramach „Przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości” jest likwidacja przeszkód prawnych we współdziałaniu organów wymiaru sprawiedliwości państw członkowskich Unii Europejskiej. Usunięcie tych przeszkód ma nastąpić również w zakresie procedury cywilnej.
Pierwszym krokiem w tę stronę stało się zniesienie istniejących do tej pory postępowań o uznanie zagranicznych orzeczeń sądowych, przewidzianych przez wewnętrzne porządki prawne państw członkowskich. Ten skutek został osiągnięty za pomocą rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych.
Europejski Tytuł Egzekucyjny jest krokiem następnym – jego skutkiem ma być „swobodny przepływ orzeczeń” na obszarze wszystkich państw członkowskich, bez potrzeby prowadzenia jakichkolwiek postępowań poprzedzających wykonanie orzeczenia w państwie, gdzie ma ono zostać wykonane. Wybór pomiędzy nadaniem orzeczeniu statusu ETE a automatycznym uznaniem w trybie rozporządzenia 44/2001 jest pozostawiony wierzycielowi.
Wbrew temu, co mogłaby sugerować nazwa, ETE nie jest odrębnym rodzajem orzeczenia sądowego, ani w ogóle żadnym dokumentem. Jest to status, który może zostać nadany orzeczeniu sądu państwa członkowskiego, które spełnia warunki wskazane w rozporządzeniu. Zewnętrzną oznaką nadania orzeczeniu sądowemu statusu ETE jest wystawienie specjalnego zaświadczenia. Na koniec chciałbym przypomnieć jeszcze raz, w formie skondensowanej, przesłanki wydania zaświadczenia ETE:
1.Rodzaj sprawy, w której zostało wydane orzeczenie: sprawa cywilna lub handlowa – z wyjątkiem spraw o prawa stanu, upadłościowych, z zakresu ubezpieczeń społecznych i rozpoznanych w arbitrażu.
2.Orzeczenie: każde orzeczenie sądu, bez względu na nazwę i postępowanie, w którym zostało wydane, a także ugoda sądowa i dokument urzędowy obejmujący roszczenie, wykonalność orzeczenia w państwie jego wydania.
3.Roszczenie: tylko roszczenie o zapłatę oznaczonej kwoty pieniężnej, już wymagalne albo z określonym terminem zapłaty.
4.Bezsporność roszczenia: roszczenie, które dłużnik uznał wprost albo przynajmniej mu się nie sprzeciwił mając taką możliwość.
5.Spełnienie minimalnych standardów postępowania:
dokument wszczynający postępowanie (z reguły pozew) został doręczony dłużnikowi w sposób niewątpliwy i doręczenie to zostało potwierdzone;
dokument wszczynający postępowanie zawiera dokładny opis roszczenia wytoczonego przeciw dłużnikowi;
dłużnik został wyczerpująco powiadomiony o trybie, w jakim może podjąć obronę przed sądem i o konsekwencjach bezczynności, ewentualnie jeżeli orzeczenie zostało wydane w postępowaniu, w którym dłużnik nie mógł uczestniczyć – niewątpliwe doręczenie dłużnikowi orzeczenia;
należyte zawiadomienie dłużnika o trybie zaskarżenia tego orzeczenia;
możliwość zaskarżenia tego orzeczenia i nieskorzystanie z niej;
możliwość poddania nie zaskarżonego orzeczenia kontroli sądowej na wniosek dłużnika, jeżeli dłużnik bez swojej winy nie mógł podjąć obrony w udzielonym mu do tego terminie.
(…)