Wraz z wejściem w życie noweli kodeksu cywilnego pojawiła się możliwość rozporządzenia w testamencie poszczególnymi składnikami spadku na rzecz konkretnych osób. Wprowadzono instytucję zapisu windykacyjnego, który ma ułatwić i jednocześnie skrócić procesy spadkowe.
Spadkodawca może wreszcie precyzyjnie zadecydować o podziale spadku, określając, jakie przedmioty przypadną po jego śmierci wskazanym przez niego osobom. Zmiany weszły w życie 23 października 2011 roku.
Co się zmieniło, czyli zapis windykacyjny w testamencie notarialnym
W znowelizowanym prawie spadkowym pojawiła się definicja zapisu windykacyjnego zawartego w testamencie notarialnym – obok zapisu zwykłego w testamencie oraz dziedziczenia ustawowego. Zapis windykacyjny daje spadkodawcy możliwość rozporządzenia poszczególnymi składnikami swojego majątku na rzecz konkretnych osób (np. samochód dla syna, mieszkanie dla córki). Do tej pory taki zabieg nie był możliwy w testamencie – spadkobiercy po nabyciu spadku dzielili go przed sądem zgodnie z wolą testatora (np. 1/3 majątku dla syna, 1/3 dla córki, 1/6 dla brata, 1/6 dla kuzynki) bądź też przeprowadzali postępowanie spadkowe u notariusza (zabieg zdecydowanie szybszy – można sprawę zakończyć w ciągu 1 dnia, ale kosztowny – spadkobiercy opłacają taksę notarialną).
Istota zapisu windykacyjnego polega na tym, że z chwilą otwarcia spadku po śmierci spadkodawcy zapisobiorca nabywa dany składnik majątku i staje się prawowitym właścicielem danego elementu (syn – samochodu, córka – mieszkania). Co prawda sam fakt nabycia spadku musi zostać potwierdzony przez sąd lub notariusza, jednak pomija się etap dzielenia majątku na części.
| Podstawowe pojęcia |
| 1. spadkodawca – osoba fizyczna, po której śmierci jej majątek przechodzi na inne podmioty, tzw. spadkobierców 2. spadkobierca – podmiot, na który przechodzi ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, może to być osoba fizyczna lub prawna 3. zapisobiorca – osoba, dla której przeznaczony jest zapis w testamencie, przysługuje jej prawo do żądania wydania rzeczy będących przedmiotem zapisu, którymi po śmieci spadkodawcy dysponuje spadkobierca 4. spadek – ogół praw i obowiązków przechodzących ze spadkodawcy na spadkobiercę lub kilku współspadkobierców 5. dziedziczenie – przejście na skutek jednego zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć osoby fizycznej, ogółu praw i obowiązków ze spadkodawcy na spadkobiercę lub kilku współspadkobierców. Inaczej: sukcesja generalna 6. testator – osoba przekazująca swój majątek w formie testamentu, autor testamentu |
Co można, a czego nie można przekazać zapisem windykacyjnym
Zapis windykacyjny może być sporządzony tylko przed notariuszem (w testamencie notarialnym), aby ograniczyć liczbę pomyłek oraz precyzyjnie ująć wolę spadkodawcy.
Przedmiotem zapisu windykacyjnego mogą być:
- rzeczy oznaczone co do tożsamości, tzn. nieruchomości (dom, działka) i ruchomości (samochód, meble, obrazy),
- zbywalne prawa majątkowe (np. spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego),
- przedsiębiorstwo,
- gospodarstwo rolne,
- ustanowienie użytkowania lub służebności.
Nie można natomiast zapisem windykacyjnym przekazać określonej kwoty pieniężnej. Poza tym zapis windykacyjny nie może być obciążony żadnym terminem ani warunkiem (np. nie można przekazać mieszkania córce pod warunkiem, że pójdzie na studia prawnicze). Zapis będzie nieskuteczny, jeżeli w chwili otwarcia spadku dany przedmiot nie należał do spadkodawcy albo spadkodawca był zobowiązany do jego zbycia.
Dziedziczenie ustawowe i testament – bez zmian
Zapis windykacyjny uzupełnia istniejące przepisy, a przy tym nie wyklucza stosowanych do tej pory rozwiązań. Dotychczas prawo spadkowe zezwalało na przekazanie majątku w drodze dziedziczenia ustawowego bądź testamentu, z pierwszeństwem tego drugiego. W praktyce pierwszeństwo oznacza, że spadkodawca sporządzając testament może zmienić ustawowy porządek dziedziczenia i powołać do spadku tylko niektórych swoich spadkobierców ustawowych lub dalszych krewnych, a nawet osoby z nim niespokrewnione.
Dziedziczenie ustawowe całego spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawił ważnego testamentu lub gdy osoby, które powołał do dziedziczenia, nie chcą bądź nie mogą być spadkobiercami. Spadkobiercami ustawowymi mogą być: małżonek, zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki), rodzice, rodzeństwo spadkobiercy i ich zstępni, dziadkowie spadkobiercy i ich zstępni, dzieci małżonka spadkodawcy. W zależności od stopnia pokrewieństwa różne są: kolejność dziedziczenia i udział spadkowy poszczególnych osób.
| Kolejność dziedziczenia ustawowego |
| 1. małżonek i dzieci (wnuki) 2. małżonek i rodzice – jeżeli nie było dzieci 3. rodzice – jeżeli nie było dzieci ani małżonka 4. rodzeństwo (dzieci rodzeństwa) 5. dziadkowie (wujkowie, ciotki) 6. pasierbowie 7. gmina lub skarb państwa |
W testamencie spadkodawca określa swoją ostatnią wolę, czyli rozporządza swoim majątkiem (częścią lub całością) na wypadek śmierci. Testator (autor testamentu) określa udziały spadkowe, np. ½ majątku dla syna, ¼ dla kuzyna, ¼ dla wskazanej organizacji charytatywnej, w przeciwnym wypadku uznaje się, że wszyscy mają równy udział w spadku.
Ponadto spadkodawca w testamencie może nałożyć na spadkobiercę lub zapisobiorcę:
- polecenie – czyli obowiązek wykonania bądź zaniechania określonych działań (np. zakup tablicy pamiątkowej czy opieka nad dziećmi),
- tzw. zapis zwykły – obowiązek dokonania pewnego świadczenia majątkowego na rzecz innej osoby (np. syn ma przekazać wnukowi udziały w rodzinnej spółce kapitałowej). W tym przypadku własność przedmiotu przechodzi na spadkobierców, a zapisobiorcy mogą żądać od nich wykonania zapisu zwykłego, tzn. wydania danej rzeczy.
Polskie prawo przewiduje również dziedziczenie spadku częściowo na podstawie ustawy i częściowo na podstawie testamentu. Odnosi się to wyłącznie do ułamkowych części spadku, np. gdy spadkodawca sporządził testament, w którym przekazuje spadkobiercy tylko połowę majątku – druga połowa podlega zaś dziedziczeniu ustawowemu.
Jednak aby stać się właścicielem danego składnika majątku, najpierw trzeba było nabyć spadek, a następnie dokonać jego podziału przed sądem. W praktyce oznaczało to przedłużające się sprawy spadkowe.
Zapis zwykły a zapis windykacyjny – różnice
Nowelizacja ustawy wprowadziła istotne zmiany do polskiego prawa spadkowego, dając tym samym nowe możliwości spadkodawcy i spadkobiercom. Z założenia zapis windykacyjny ma ułatwić i przyspieszyć sprawy spadkowe. To, czym różni się od dotychczas istniejącego zapisu zwykłego, prezentujemy w tabeli.
Formy rozporządzenia majątkiem w testamencie – różnice
| Zapis zwykły | Zapis windykacyjny | |
| Istota zapisu | Testator wskazuje osobę (spadkobiercę), która po jego śmierci, ogłoszeniu nabycia spadku oraz (jeżeli są zapisobiorcy i spadkobiercy jednocześnie) dokonaniu podziału ma wydać rzecz innej osobie (zapisobiorcy). | Testator wskazuje osobę (zapisobiorcę), której po jego śmierci i ogłoszeniu nabycia spadku zostanie wydana dana rzecz. |
| Sposób zapisu | W każdym testamencie – notarialnym, własnoręcznym (holograficznym), urzędowym (allograficznym), ustnym, wojskowym i podróżnym. | Tylko w testamencie notarialnym. |
| Przedmiot zapisu | Każde świadczenie majątkowe (np. suma pieniężna, udział w spółce kapitałowej, nieruchomość, udział w nieruchomości, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu). | Wyłącznie rzecz oznaczona co do tożsamości, tylko zbywalne prawo majątkowe, przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne oraz ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności. |
| Termin i warunek | Dopuszczalne. Zapisodawca może uzależnić realizację zapisu zwykłego od określonych okoliczności lub wskazać termin, kiedy zapis zwykły ma być wykonany. |
Niedopuszczalne. Uważa się za nieistniejące lub powodujące, że zapis windykacyjny jest nieważny (wówczas traktowany jest jak zapis zwykły). |
| Zachowek | Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń.
Zapisobiorca zwykły nie odpowiada za zapłatę zachowku. |
Przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku zapisy windykacyjne oraz darowizny.
Zapisobiorca windykacyjny może odpowiadać za zapłatę zachowku. |
Wprowadzenie zapisu windykacyjnego nie powoduje zniesienia zapisu zwykłego, gdyż odmienna jest ich istota. Zapis windykacyjny wprowadza wiele uproszczeń w rozporządzaniu swoim majątkiem na wypadek śmierci, niemniej nie zezwala na przekazanie np. sum pieniężnych. Ponadto jeżeli zapis windykacyjny jest nieskuteczny, do rozporządzenia majątkiem stosuje się zapis zwykły.
Zuzanna Brud
z.brud@bankier.pl
Źródło: Bankier.pl