Znaczenie problemu
W polskich zasadach dobrych praktyk korporacyjnych nie było i nie ma szczegółowych wymogów kwalifikacyjnych wobec członków rad nadzorczych lub członków zarządów krajowych spółek. W Dobrych praktykach w spółkach publicznych 2002 oraz Dobrych praktykach w spółkach publicznych 2005 znajdowały się jedynie ogólne sformułowania, że członek rady nadzorczej powinien posiadać należyte wykształcenie, doświadczenie zawodowe oraz doświadczenie życiowe. W obowiązującym obecnie dokumencie, tj. Dobrych Praktykach Spółek Notowanych na GPW, znalazło się natomiast sformułowanie, że członek rady nadzorczej powinien posiadać należytą wiedzę i doświadczenie. Twórcy tego zbioru zasad i rekomendacji nie określili więc m.in. rodzaju doświadczenia lub jego kryteriów. Warto też w tym miejscu przypomnieć, że autorzy jeszcze jednego zbioru zasad dobrych praktyk, tj. Kodeksu Nadzoru Korporacyjnego, przygotowanego w ramach prac Polskiego Forum Corporate Governance, w żaden sposób, nawet pośredni, nie odnieśli się np. do wieku członków organów statutowych polskich spółek. Tymczasem wiek i kojarzone z nim doświadczenie zawodowe jest jednym z kluczowych kryteriów kwalifikacyjnych kandydatów na członków rad nadzorczych i zarządów spółek.
Szczegółowe reguły dotyczące wieku członków organów naczelnego kierownictwa spółek znajdują się w wielu zagranicznych zbiorach zasad dobrych praktyk. W niektórych z nich, np. w duńskim Raporcie Nørby’ego, w niemieckim Berlin Initiative Group Code czy brytyjskim Hermes Statement znalazły się stwierdzenia, że wiek emerytalny członków rad dyrektorów lub rad nadzorczych nie powinien przekraczać 70 lat. W brytyjskim Raporcie Hampela i również brytyjskim PIRC Guidelines stwierdzono, że członkowie rad mający powyżej 70 lat powinni poddawać się corocznej re-elekcji. We francuskich rekomendacjach na temat nadzoru korporacyjnego (Hellebuyck Commission Recommendations) podkreślono, że liczba członków w wieku powyżej 65 lat nie powinna przekraczać jednej trzeciej całkowitej liczebności rady, a w General Motors Board Guidelines stwierdzono, że członkowie rad w wieku powyżej 72 lat nie powinni występować o re-elekcję. Ciekawa zasada, dotycząca z kolei dolnej granicy wieku, znalazła się w tajskim The SET Code of Best Practices. Stwierdzono tam, że członkowie rad powinni mieć pełną zdolność do czynności prawnych, czyli ich wiek – jak dokładnie określono – powinien wynosić 20 lub więcej lat.
Twórcy przytoczonych zbiorów dobrych praktyk uznali, że wiek członków organów statutowych wpływa na skuteczność sprawowania nadzoru nad spółkami i zarządzania nimi. Z wielu badań prowadzonych w ramach nauk o przedsiębiorstwie wiemy ponadto, że zróżnicowanie zespołów ludzkich, także pod względem wieku, wpływa na sposób i efektywność realizacji zadań. Ludzie w zbliżonym wieku mają podobne doświadczenia życiowe, są często w podobnym punkcie swoich karier zawodowych i życia osobistego, dzielą podobne zainteresowania i można odnaleźć podobieństwa w ich postawach życiowych – co często przekłada się również na częstość wzajemnych kontaktów, lepsze zrozumienie, a w efekcie skuteczność realizacji zadań. Oczywiście, gdy kontakty pomiędzy członkami zespołu są rzadsze, jak ma to miejsce w przypadku rad nadzorczych, a dodatkowo podczas ich przebiegu dominuje język techniczny, to wspomniane prawidłowości mogą mieć mniejsze znaczenie. Tym niemniej również w badaniach na temat funkcjonowania organów statutowych spółek często przyjmuje się, że podobieństwo wieku członków rad nadzorczych i/lub członków zarządów (rad dyrektorów) może wpływać pozytywnie na sposób nadzorowania i zarządzania spółkami.
W przedstawionych niżej badaniach staraliśmy się skonfrontować przytoczone zasady dobrych praktyk oraz wyniki światowych badań na temat wieku członków organów naczelnego kierownictwa spółek – z polskimi praktykami w zakresie powoływania członków rad nadzorczych i zarządów w spółkach notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie.
Wiek członków rad nadzorczych i zarządów
Opis wyników naszych badań rozpoczynamy od przedstawienia średniego wieku członków rad nadzorczych i średniego wieku członków zarządów. Wynika z nich, że członkowie rad nadzorczych byli starsi niż członkowie zarządów – średnia arytmetyczna wieku członków organów nadzorczych wynosiła 47,38 lat, a organów zarządczych 45,24 lat. Najmłodszy członek rady nadzorczej miał 24 lata, a najstarszy 82. Najmłodszy członek zarządu 29, najstarszy 71 lat. Warto również zwrócić uwagę na porównanie średniej wieku kobiet i mężczyzn zasiadających w organach statutowych spółek publicznych. Kobiety, jak wynika ze statystyk opisowych, były młodsze niż mężczyźni, przy czym różnica ta była bardziej widoczna w przypadku organów nadzoru.
(…)
Z histogramu (…) wynika, że wiek największej grupy członków rad nadzorczych mieścił się w przedziale od 40 do 50 lat. Zdecydowanie spadała natomiast liczba członków rad nadzorczych w wieku powyżej 60 lat, choć stanowili oni jeszcze około 11% całej populacji członków rad. Prawie 3,5% tej populacji stanowili członkowie rad w wieku poniżej 30 lat. Około 85,5% stanowili członkowie w wieku od 30 do 60 lat.
Podobnie wygląda rozkład wieku członków zarządów polskich spółek publicznych. Również tutaj największą grupę stanowią osoby w przedziale wiekowym 40-50 lat. Jednak, w przeciwieństwie do członków rad, zdecydowanie rzadziej członkami zarządów były osoby w przedziale wiekowym 60-70 lat, a tylko jedna osoba miała powyżej 70 lat.
Wyższą średnią wieku od całej populacji członków rad nadzorczych i zarządów mieli przewodniczący rad nadzorczych i prezesi zarządów. Średnia wieku przewodniczących organów nadzoru wyniosła 49,7 lat, a prezesów zarządów 46,36 lat. Najstarszy przewodniczący rady nadzorczej miał 77 lat, a najstarszy prezes zarządu 68 lat. Wiek najmłodszego przewodniczącego rady i najmłodszej prezes zarządu był podobny i wynosił odpowiednio 28 i 29 lat.
Wiek członków rad nadzorczych a ich profil zawodowy
Średni wiek członków rad nadzorczych różnił się w grupach wyodrębnionych pod względem profilów zawodowych. W naszym badaniu wyróżniliśmy osiem grup: menedżerów innych spółek (MRN), pracowników spółki (PSRN), pracowników wyższych uczelni (PURN), urzędników (URN), prawników prowadzących praktykę (PRN), pracowników instytucji finansowych (PFRN), konsultantów (KRN) oraz pozostałych członków rad, nie zakwalifikowanych do żadnej z tych kategorii.
Nasze badania przeprowadzone w 2006 r. pokazały, że przeciętnie najstarszymi członkami rad nadzorczych byli pracownicy wyższych uczelni (średnia mierzona medianą wynosiła 55 lat). Na przeciwnym biegunie znaleźli się pracownicy instytucji finansowych, z wyraźnie najniższym średnim wiekiem (średnia mierzona medianą wynosiła 39 lat). Średnie pozostałych wyodrębnionych grup, z wyjątkiem niespójnej wewnętrznie grupy inni, znajdowały się w przedziale od 44 do 50 lat.
(…)
Zróżnicowanie członków rad nadzorczych i zarządów spółek pod względem wieku
Rady nadzorcze są bardziej zróżnicowane pod względem wieku niż zarządy, choć trzeba też pamiętać, że zazwyczaj są liczniejsze. Różnica wieku pomiędzy najstarszym i najmłodszym członkiem zarządu rzadko wynosi więcej niż 20 lat, a najczęściej nie więcej niż 10 lat. Inaczej jest w przypadku rad nadzorczych. Rzadko zdarza się w polskich radach, aby ta różnica była mniejsza niż 10 lat, a często wynosi powyżej 20 lat. Największa różnica, ujawniona w trakcie badania, wynosiła prawie 50 lat.
(…)
Średnia wieku i zróżnicowanie pod względem wieku rad nadzorczych i zarządów a wyniki finansowe spółek
We wstępie stwierdziliśmy, że mogą występować dwie zależności: pierwsza – pomiędzy średnim wiekiem a wynikami spółek; druga – pomiędzy wynikami a zróżnicowaniem organów naczelnego kierownictwa spółek. Takie empiryczne związki stwierdzono w niektórych światowych badaniach. Polskie rady nadzorcze i zarządy różnią się jednak od organów organów statutowych spółek w innych krajach. Z jednej strony, średni wiek członków rad jest u nas relatywnie niski, a z drugiej strony – zróżnicowanie pod względem wieku jest duże. Dodatkowo, większość badań na temat wpływu wieku członków organów statutowych na wyniki spółek była prowadzona w krajach anglosaskich.
Ze znanych nam badań na ten temat w krajach, gdzie funkcjonuje model dwuszczeblowy (rada nadzorcza i zarząd), możemy przytoczyć wyniki badań prowadzonych w Danii przez C. Rose’a, który zauważył negatywną korelację pomiędzy wiekiem członków rady nadzorczej a wynikami finansowymi spółek. My takiej zależności w Polsce nie zaobserwowaliśmy. Stwierdziliśmy jedynie negatywne związki pomiędzy zróżnicowaniem rad nadzorczych pod względem wieku a wynikami spółek, jednak badanie tej zależności było prowadzone w krótkim horyzoncie czasowym. Pewniejszych wniosków może dopiero dostarczyć jego powtórzenie w kolejnych latach.
Podsumowanie
Jak stwierdziliśmy w trakcie przeprowadzonych badań, średni wiek członków rad nadzorczych był nieco wyższy niż średni wiek członków zarządów. Wyższy był również średni wiek mężczyzn niż kobiet sprawujących nadzór lub zarządzających spółkami. Warto również podkreślić, że średni wiek przewodniczących rad i prezesów zarządów był wyższy niż średni wiek całej populacji członków rad nadzorczych i członków zarządów. Gdyby liczyć osobno średnie dla przewodniczących rad i pozostałych członków, to ta różnica wynosiłaby średnio trzy lata (średnie liczone medianami wynosiłyby odpowiednio 49 i 46 lat), a dla prezesów zarządów i członków zarządów jeden rok (średnie liczone medianami wynosiłyby odpowiednio 45 i 44 lata).
Porównanie rozkładów wieku pokazuje również, że zasiadanie w radach nadzorczych jest często zwieńczeniem kariery zawodowej, a zdystansowane spojrzenie, wynikające z doświadczenia życiowego, jest traktowane jako cenna wartość w sprawowaniu nadzoru. Nieco inne cechy są pożądane w przypadku wykonywania funkcji zarządczych, gdzie niezbędna jest większa aktywność zawodowa, stąd relatywnie rzadko zdarza się by członkami zarządów były osoby, które ukończyły sześćdziesiąty rok życia. Warto jeszcze dodać, że okres największej aktywności zawodowej, zarówno członków rad, jak i zarządów, występuje pomiędzy 30 i 60 rokiem życia. Jej apogeum zaś następuje pomiędzy 40 i 50 rokiem życia, choć nasze badania wykazały, że dla członków rad nadzorczych to apogeum zależy od profilu zawodowego. Należy zaznaczyć, że – ze względu na słabą dostępność danych potrzebnych do tego typu badań w Polsce – badanie mogło być obarczone nieznacznym błędem w określaniu dokładnego wieku badanych, który jednak nie mógł przekroczyć jednego roku. Generalnie można stwierdzić, że średnia wieku członków organów naczelnych organów w polskich spółkach jest relatywnie niska. Dla porównania, w cytowanych badaniach C. Rose’a średnia wieku członków rad nadzorczych duńskich spółek wyniosła 56,82 lat, a przewodniczących rad 59,4 lat. To o około 10 lat więcej niż średnia wieku członków rad polskich spółek. Średnia wieku członków rad spółek hinduskich, jak pokazały badania prowadzone przez S.K. Tuteja, wyniosła 54,78 lat, przy czym wiek największej grupy członków rad mieścił się w przedziale 50-60 lat. W badaniach prowadzonych przez D. Cartera et al. w Stanach Zjednoczonych, średnia wieku członków rad wyniosła 59,01 lat. W Wielkiej Brytanii zaś, badania firmy SpencerStuart ujawniły, że średnia wieku dla wykonawczych członków rad wyniosła w 2007 roku 50,3 lat (w 2006 roku – 49,8 lat), a dla niewykonawczych 57,9 lat (tyle samo co w 2006 roku).
Stosunkowo niski średni wiek członków organów statutowych polskich spółek może być skutkiem transformacji ustrojowej, relatywnie krótkiego okresu działania polskich spółek, a w nieznacznym stopniu może być również pochodną niskich wskaźników demograficznych w Polsce, gdzie nasz kraj pod względem oczekiwanej długości życia jest dopiero na 54. miejscu na świecie.
Badania potwierdziły również negatywny związek pomiędzy zróżnicowaniem rad nadzorczych pod względem wieku a wynikami finansowymi spółek. Ta zależność będzie wymagała dalszych analiz. Wtedy dopiero można będzie wyciągnąć bardziej precyzyjne wnioski na ten temat. Już teraz możemy jednak stwierdzić, że twórcy polskich zbiorów dobrych praktyk wykazali się intuicyjną zapobiegliwością i słusznie nie wprowadzili reguły zalecającej formalne ograniczenie wieku członków rad nadzorczych. W polskich warunkach nie ma póki co empirycznych podstaw, by taka zasada miała sens.
Trzeba jednak również pamiętać, że np. w duńskich badaniach potwierdzono negatywną zależność pomiędzy średnią wieku członków rady nadzorczej a wynikami spółek, a tam średnia wieku była wyższa. Zatem w kontekście dość niskiego wieku członków rad i członków zarządów polskich spółek, monitorowanie tej właśnie zależności może być ważne – szczególnie w przypadku gdyby ta średnia wieku wzrosła.
(…)