Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową wyliczył już po raz trzeci, kiedy polska gospodarka symbolicznie wychodzi z szarej strefy. W 2016 roku Dzień Wyjścia z Szarej Strefy Gospodarczej przypada 12 marca, czyli do tego dnia od początku roku roczna wartość dodana tworzona jest w szarej strefie.Po tym dniu produkcja odbywa się umownie już wyłącznie w oficjalnym obiegu gospodarczym. Do obliczenia, kiedy ów dzień przypada w 2016 roku, służy relacja prognozy wartości dodanej szarej strefy do wartości produktu krajowego przyjętej w ustawie budżetowej. Instytut planuje kontynuować tę inicjatywę w kolejnych latach.
IBnGR opracował trzeci z rzędu raport poświęcony zjawisku szarej strefy gospodarczej w Polsce, dyskusji na temat jego rozmiarów, zasięgu, a także sposobów jego ograniczania. Celem raportu jest zwrócenie uwagi opinii publicznej na zjawisko ukrywania przed władzami rzeczywistych rozmiarów działalności gospodarczej oraz próba uporządkowania debaty na ten temat.
Partnerem raportu IBnGR jest Visa Europe, która od lat wspiera analizy i badania dotyczące szarej strefy oraz sposobów jej ograniczania, w tym poprzez rozwój płatności elektronicznych.
Celem ogłoszenia Dnia Wyjścia z Szarej Strefy jest zobrazowanie opinii publicznej, decydentom i przedsiębiorcom rozmiarów polskiej szarej strefy. Świadomość problemu ukrywanej działalności gospodarczej powinna mobilizować i motywować polityków i innych uczestników życia gospodarczego do działań prowadzących do jej ograniczania. Inicjatywa ma więc przede wszystkim wymiar edukacyjny, ale powinna także stać się ważnym głosem nauki w debacie nad sposobami ograniczania szarej strefy w Polsce.
Według szacunków Instytutu, w 2016 roku około 19,7 procent produktu krajowego brutto wytworzone zostanie w szarej strefie gospodarczej. Za punkt wyjścia do obliczeń przyjęto szacunki dotyczące szarej strefy prowadzone przez Główny Urząd Statystyczny, jednak zostały one rozszerzone o kilka elementów, które nie są w dostatecznym stopniu uwzględnianie przez GUS, a w ocenie IBnGR powiększają szarą strefę w Polsce. Po pierwsze, dochody z innych działalności tworzących wartość dodaną (PKB) nieobjętych w pełni szacunkami GUS, takich jak na przykład sprzedaż za pośrednictwem internetu (w sklepach internetowych oraz na platformach aukcyjnych), nielegalna sprzedaż paliw, handel przygraniczny, nielegalny hazard czy też drobna działalność, na przykład w postaci udzielania korepetycji, usług znachorów i wróżbitów, wynajmu lokali czy opieki nad dziećmi i osobami starszymi. Po drugie, dochody z nierejestrowanej pracy cudzoziemców w Polsce.
Należy podkreślić, że ze względu na naturę szarej strefy (działalność z definicji jest ukryta) i jej trudną mierzalność, powyższe wyliczenia mają charakter szacunkowy i przybliżony.
Według szacunków IBnGR, po trwającym od kilku lat spadku udziału szarej strefy w polskiej gospodarce w roku 2016 udział ten wzrośnie (w 2015 roku wynosił 19,2 procent). Pierwszym powodem, dla którego tak się stanie, jest prawdopodobne spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego w drugiej połowie roku. Według prognozy Instytutu tempo wzrostu PKB zmniejszy się z poziomu prawie 4 procent w czwartym kwartale ubiegłego roku do 3,3 procent w czwartym kwartale 2016 roku. Pogorszenie koniunktury makroekonomicznej i związany z tym spadek popytu w wielu sektorach gospodarki powoduje zaostrzenie konkurencji rynkowej, co z kolei skłania zazwyczaj część firm do budowania przewagi konkurencyjnej w sposób nieuczciwy i obniżania kosztów poprzez przeniesienie części działalności do szarej strefy. Także z powodu chęci obniżenia kosztów działalności część przedsiębiorców decyduje się w okresie dekoniunktury na przeniesienie niektórych pracowników zatrudnionych dotąd legalnie do szarej strefy bądź obniżenie pracownikom oficjalnych zarobków i wypłacenie części wynagrodzenia „pod stołem”.
Drugim głównym czynnikiem przemawiającym za prognozowanym wzrostem udziału szarej strefy są działania rządu, które prowadzą do zwiększenia poziomu fiskalizacji polskiej gospodarki. Wprowadzane przez rząd nowe podatki prowadzić będą w sposób bezpośredni (podatek handlowy) lub pośredni (podatek bankowy) do wzrostu kosztów działalności przedsiębiorstw, co skutkować będzie poszukiwaniem możliwości ograniczania tych kosztów w innych obszarach. W sektorze handlowym, gdzie szara strefa i tak jest stosunkowo duża, prowadzić to będzie z pewnością do jej dalszego rozwoju.
Szara strefa jest zjawiskiem występującym we wszystkich gospodarkach świata i nie jest możliwe jej całkowite wyeliminowanie. Warto jednak podejmować wysiłki zmierzające do ograniczania skali nierejestrowanej działalności gospodarczej, a tym samym ograniczania negatywnych skutków, jakie niesie ze sobą jej istnienie. Wśród negatywnych skutków wymienić należy przede wszystkim zaburzenie mechanizmów konkurencji rynkowej (firmy płacące podatki są w gorszej sytuacji od firm niepłacących), ograniczenie dochodów budżetu państwa, a przez to tworzenie barier dla łagodzenia polityki fiskalnej czy też ograniczanie praw i zabezpieczenia emerytalnego pracowników pracujących nielegalnie.
Teoria ekonomii i badania empiryczne wskazują na nadmierne regulacje państwowe jako główną przyczynę działalności poza oficjalnym obiegiem gospodarczym. Działania administracji rządowych zwykle ignorują systemowe korzenie szarej strefy i często stosują represje administracyjne bądź fiskalne, które jednak dają mizerne efekty. Bardziej skuteczne okazują się działania systemowe zmierzające do ograniczenia kosztów pracy, zmniejszenia biurokracji i obciążeń podatkowych nakładanych na przedsiębiorców oraz uproszczenia procedur administracyjnych i przepisów prawnych, jak również ograniczanie obrotu gotówkowego. Płatności w ramach szarej strefy, dla zatarcia śladów działalności, realizowane są bowiem prawie wyłącznie za pośrednictwem gotówki.
Visa Europe od lat podejmuje w Polsce inicjatywy zmierzające do wypierania gotówki z rynku poprzez popularyzację płatności kartami, m.in. dzięki rozbudowie i modernizacji sieci akceptacji. Przykładem takich działań jest np. program Kartą Visa zapłacisz wszędzie, w ramach którego banki dofinansowały instalację ponad 200 tys. nowoczesnych terminali.Obecnie już 84% terminali w Polsce realizuje płatności zbliżeniowe, które poprzez wygodę w ich użytkowaniu skutecznie zachęcają do korzystania z kart. Visa jest również aktywnym uczestnikiem rządowego programu cyfryzacji Polski, a działania prowadzone przez organizację – m.in. rozwój sieci akceptacji, płatności zbliżeniowe i mobilne, rozwój sfery płatności internetowych czy tokenizacja transakcji – budują szybką drogę przejścia do rozwiązań cyfrowych.
W ocenie Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową ważną rolę w walce z szarą strefą odgrywa wspieranie rozwoju płatności elektronicznych. Doskonałym przykładem są Włochy, gdzie ograniczenie płatności gotówkowych przyniosło efekt w postaci dodatkowych wpływów podatkowych w wysokości ponad 9 miliardów euro rocznie.
Prowadzone na zlecenie Visa międzynarodowe badania dotyczące szarej strefy pokazują, że na świecie z powodzeniem stosowane są różne metody promowania obrotu bezgotówkowego. Dla przykładu, Kolumbia i Argentyna wprowadziły ulgi podatkowe dla detalistów przyjmujących płatności kartą. W Korei Południowej odpis od podatku VAT uzyskiwał nie tylko detalista, ale także każdy obywatel, którego wydatki opłacane kartami przekraczały 25% jego dochodu. Było to jedno z wielu działań konsekwentnie promujących obrót bezgotówkowy, dzięki czemu udział płatności kartami w konsumpcji indywidualnej w tym kraju zwiększył się z niecałych 5% na początku lat 90. do ponad 50% w 2009 r. W Stanach Zjednoczonych, Irlandii, Australii czy w Wielkiej Brytanii możliwe jest opłacanie różnego rodzaju podatków poprzez strony urzędowe, a instytucje państwowe same także zaczęły dokonywać płatności elektronicznych. W naszym kraju badania wskazują, że ponad 70% Polaków oczekuje możliwości płacenia kartą w administracji publicznej. Opłaty publiczno-prawne można regulować w ten sposób w coraz większej liczbie urzędów i dla przykładu w ub. roku wzrost wartości płatności kartami Visa w tym obszarze wyniósł ponad 30%. Nowością jest uruchomiona we Wrocławiu platforma informacyjno-płatnicza, która umożliwia regulowanie kartami podatków i opłat lokalnych przez internet. Na początku tego roku zaczęły też obowiązywać rozwiązania prawne umożliwiające wprowadzanie akceptacji kart w urzędach skarbowych i celnych.
„Rozwój obrotu bezgotówkowego, który jest strategicznym celem Visa, wspiera walkę z szarą strefą, wpisując się przy tym w tak ważny dla rozwoju Polski program cyfryzacji. Infrastruktura zbudowana dla potrzeb płatności, w której wszystkie terminale obsługują technologie mikroprocesorowe, tworzy zarazem doskonałą możliwość wykorzystania jej w nowoczesnej gospodarce cyfrowej” – komentuje Małgorzata OShaughnessy, dyrektor zarządzająca regionem Europy Środkowo-Wschodniej, Visa Europe.
/Visa
Wojciech Boczoń
